Morgunblaðið - 24.06.2001, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 24. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
bergjum að lækka gengið í framhaldi af
kjarasamningum því að vinnuveitendur
skrifuðu ekki undir samninga nema hafa slík
loforð annars færu þeir á hausinn. Þá voru
laun líka hækkuð um 30 til 40% og svo kom
gengisfelling fimm eða sex mánuðum seinna.
Nú er þetta hætt. En þá er hætt við því að
markaðurinn, sú ósýnilega hönd, fari að
velta fyrir sér hvort tilteknir samningar hafi
verið á ystu nöf og jafnvel handan við hana
og þá er það leiðrétt að hluta til í geng-
isþróun án þess að að því komi opinber aðili
eða stjórnmálamaður eins og var hér áður.
Það er í þágu verkalýðshreyfingarinnar til
að tryggja þann mikla kaupmátt, sem samið
var um, að fyrirtækjunum verði gert auð-
veldara að standa við þessa samninga. Þar
með ætti það að þýða að þrýstingurinn léttist
á genginu. Þess vegna eru bæði skattalækk-
anir og síðan í framhaldinu vaxtalækkanir,
sem nú eru reyndar alfarið í höndum Seðla-
bankans en ekki ríkisstjórnarinnar, þótt við
getum auðvitað látið skoðanir okkar í ljós, til
þess fallnar að gera fyrirtækjunum auðveld-
ara að standa undir þeim miklu launahækk-
unum, sem hafa veriðhér umfram það, sem
gerist í samkeppnislöndunum. Það ætti einn-
ig að þýða minnkandi þrýsting á gengið.“
–Þú tekur sem sagt ekki undir þá gagn-
rýni að á sama tíma og almenningur þyrfti
að taka á sig kaupmáttarskerðingu vegna
hækkandi verðlags sé ríkisstjórnin að tala
um að lækka tekjuskatta, stimpilgjöld og
eignaskatta hjá fyrirtækjum og lækka eigna-
skatta og hækka viðmiðunarmörk á hátekju-
skatt hjá einstaklingum sem hafa komið sér
vel fyrir, en að almennt launafólk muni ekki
græða mikið á þessum skattalækkunum?
„Ég er algjörlega ósammála því vegna
þess að það er ljóst að ekkert fólk fer verr út
úr miklum gengisbreytingum og tilheyrandi
kostnaðarhækkunum en það, sem er af nauð-
syn bundið við taxta og fasta tilveru. Þess
vegna verður að snúa þeirri þróun við og það
kann þá að vera besta kjarabótin til lengri
tíma. Ég held að slíkar skattabreytingar séu
nauðsynlegar og það má ekki gleyma því að
við höfum verið að gera skattabreytingar,
sem miða að einstaklingunum. Það höfum við
gert með lækkun prósentutölu þótt því mið-
ur hafi Reykjavíkurborg hrifsað þá skatta-
lækkun til sín að hluta til með því að hækka
skattahlutfall á móti. Jafnframt höfum við
verið að auka við skatttengdar bætur svo
sem barnabætur. Við gerum það í áföngum á
þremur árum og það er ígildi skattalækkana,
að minnsta kosti hjá tiltölulega stórum hópi
greiðenda, þeim sem eru að byggja yfir sig
og eru með börn.
Menn eiga ekki bara að einbeita sér að
fyrirtækjunum og við höfum að undanförnu
verið að snúa okkur að einstaklingunum.
Hvað varðar hátekjuskattinn er það þannig
að ég held að hvergi, eða í það minnsta á
fáum stöðum, borgi menn hátekjuskatt af
miðlungslaunum. Ég held að það sé óhætt að
segja að 200 til 250 þúsund krónur á ein-
stakling séu miðlungslaun og almenningur
líti ekki þannig á að það séu raunverulegar
hátekjur. Það orkar mjög tvímælis að vera
með mismunandi skattþrep í staðgreiðslunni
og hvað þá heldur þegar þetta er orðið
svona. Hátekjuskatturinn var pólitísk mála-
miðlun út af öðrum hlutum og þegar hann
var settur á gaf hann tiltölulega lítið af sér
og náði til mjög fárra. Nú er orðið erfitt að
eiga við að lækka hann því að hann er farinn
að gefa heilmikið af sér. Það er vegna þess
að hann er farinn að ná til þeirra, sem ekki
eru hátekjumenn. Hafi menn raunverulega
meint að þetta ætti að vera hátekjuskattur
hljóta þeir hinir sömu að segja að þá eigi að
halda sig við það. Til hversu stórs hóps náði
hann áður, getum við sagt, og þurfum við
ekki að hækka þessi mörk? Ég held að menn
eigi að geta sameinast um það í hvaða flokki
sem þeir eru að 250 þúsund krónur eru ekki
hátekjur.“
–Hvar myndir þú setja mörkin?
„Ég tel reyndar að það eigi ekki að vera
neinn hátekjuskattur af því að við erum með
staðgreiðslukerfi, en ég hef sætt mig við
málamiðlun til að ná fram pólitískri sátt. En
ég myndi helst vilja fara miklu hærra þannig
að menn teldust hafa hátekjur, sem væru
komnir í 400 til 450 þúsund krónur á mánuði.
Ég er ekki einu sinni viss um að það yrði
annars staðar talið til hátekna, mér finnst
það vera tala, sem hægt er að horfa á.“
Sundkúturinn tekinn
–Þriðja spurningin hjá fulltrúum atvinnu-
lífsins snýst um vextina. Þar eru tvær skoð-
anir uppi. Sú hefðbundna er að til þess að slá
á verðbólgu eigi að halda vöxtunum háum,
hins vegar ber meira á þeirri skoðun nú að
vextir séu einfaldlega á því stigi í dag að þeir
séu að sliga bæði fyrirtæki og heimili.
„Vextir eins og þeir eru hér á landi núna
eru þannig að einstaklingarnir, fjölskyldurn-
ar, komast ekki svo létt undan þeim, en
stærri fyrirtæki geta og hafa gert það, sér-
staklega á meðan við höfðum gengisfestu eða
gengisviðmið. Þá skiptu þessar miklu vaxta-
hækkanir Seðlabankans sáralitlu máli fyrir
stóru fyrirtækin því að þau skutu sér undan
slíkum vöxtum með því að taka erlend lán en
ekki innlend og nutu erlendra vaxtakjara.
Þennan möguleika höfðu menn ekki áður.
Þess vegna öskra menn svo mikið núna út af
gengisbreytingunum því að nú er þetta að
koma þeim í koll. En þetta þýddi líka það að
áhrif vaxtahækkana Seðlabankans til að slá á
þenslu voru minni sem þessu nam því að
menn þurftu ekki að taka tillit til þessara
háu vaxta.
Núna þegar menn leggja síður í að taka
erlend lán vegna krónunnar og þurfa að
halda sig við innlenda markaðinn fara þessir
háu vextir að bíta rosalega fast. Þá getur það
gerst að vextirnir verði ekki bara til þess
fallnir að einhverju leyti að sporna við verð-
bólgu heldur getur þetta jafnvel orðið til
þess að vextirnir hafi mjög slævandi áhrif á
allan almennan vöxt í þjóðfélaginu, sem nú
er kannski orðið brýnna að fara að undirbúa
af því að við teljum að niðurslátturinn á
þenslunni verði örari en Þjóðhagsstofnun
spáir.
Án þess að ég ætli að fara að gefa fyr-
irskipanir, sem ég hef ekki lengur heimild
til, gæti verið að fyrr en síðar ætti bankinn
að minnsta kosti að hugleiða vaxtalækkun.
Ég skil Seðlabankann að finnast það vera
skrítnar sendingar í framhaldi af spá Þjóð-
hagsstofnunar um 9% verðbólgu að tala um
að lækka vexti. Ég skil það vel að það yrði
mjög flókið fyrir bankann að útskýra fyrir
þeim aðilum, sem eru að fylgjast hér með
góðu heilli – stofnunum eins og Alþjóðagjald-
eyrissjóðnum, OECD og ekki síst alþjóðlegu
matsfyrirtækjunum – að bankinn lækkaði
vexti á því augnabliki, sem tilkynnt væri að
verðbólga væri ekki 5,6% heldur 9%. Þetta
þarf bankinn að vega og meta og hafa tóm til
að útskýra fyrir þeim aðilum, sem hafa áhrif
og gefa okkur einkunnir, því að það getur
haft áhrif á okkar eigin vaxtabyrði annars
staðar.
Þetta er því heilmikið og flókið samspil, en
ég held að meginmálið sé kannski að þótt all-
ir hafi verið fylgjandi því – að minnsta kosti í
orði því að ég man ekki eftir neinum, sem
var það ekki – að við hyrfum frá gengisvið-
miðuninni yfir í verðbólgumarkmiðin, þá höf-
um við ekki séð alveg allt fyrir. Það mætti
líkja þessu við að aðilar fjármagnsmarkaðar-
ins væru áfram í djúpu lauginni en það væri
búið að taka af þeim kútinn. Þá byrja þeir
vitaskuld að hamast og halda að þeir séu að
drukkna, en auðvitað læra þeir sundtökin
smám saman. Þá þurfa þeir ekki lengur kút-
inn og til lengdar fer hann bara að þvælast
fyrir eins og þegar var verið að kenna okkur
að synda í gamla daga.“
–Gengisfestan hafi þá verið kúturinn?
„Gengisfestan var kúturinn, sem hélt þeim
uppi og þeir gátu þess vegna verið rólegir í
djúpu lauginni með svartan kút á bakinu. Nú
er hann skyndilega tekinn og það kemur
klórvatn upp í þá og þeim líður bölvanlega í
bili, en svo læra þeir sundtökin og þá synda
þeir miklu frjálslegar og betur en þegar kút-
urinn var á bakinu. Þannig man ég að
minnsta kosti eftir sundkennslunni í Sund-
höllinni við Barónsstíg.“
Menn axli ábyrgð eða verði látnir fjúka
–Það eru ekki bara fyrirtækin sem hafa
haft kút; ungt fólk sem er að stofna heimili
og kaupa sér húsnæði hefur ekki þekkt ann-
að en efnahagslegan stöðugleika síðastliðin
tíu ár. Nú hefur fólk áhyggjur af að verð-
bólga, háir vextir og verðtrygging fari með
fjárskuldbindingar þess upp úr öllu valdi og
kippi fótunum undan framtíðaráætlunum og
áformum. Hvað ráðleggur þú þessu fólki?
„Þetta er allt saman rétt og leggur okkur
öllum þær skyldur á herðar að tryggja stöð-
ugleika á nýjan leik. Að hluta til er þetta þó
sálfræðilegur vandi, sem hverfur eða minnk-
ar þegar menn komast yfir þessar miklu
breytingar og læra að lifa við þær.
Við skulum þó alveg gera okkur grein fyr-
ir að það verða meiri sveiflur á gengi við
þessar aðstæður á markaði en var þegar
gengið var fast. Þetta verður ekki eins út-
reiknanlegt og áður. Áður fyrr byrjaði um-
ræða í þjóðfélaginu um að það ætti að fella
gengið og vanir menn gátu séð hvað var í
vændum. Fyrst byrjuðu sjávarútvegsmenn
að tala um það í stórum stíl. Svo daginn eftir
að Sambandið greiddi skuldir sínar í Lands-
bankanum féll gengið. Þetta var hinn gamli
taktur.
Ekkert svona er til lengur, þannig að unga
fólkið verður bara að treysta því að þeir, sem
fara með stjórn mála í landinu axli ábyrgð
sína til lengri tíma, en láta þá fjúka ella, því
að það skiptir svo miklu máli fyrir þetta fólk
að þessi mál séu í lagi.“
Ókyrrð í lofti en engin hætta á brotlendingu
„Að sumu leyti er staðan núna, þótt hún sé
ekkert hræðileg, áminning til okkar allra um
að ekkert í heiminum er öruggt og menn
þurfa að halda vöku sinni. Nú sjáum við
reikningana okkar hækka frá mánuði til
mánaðar vegna verðbólgu, en um leið sjáum
við kosti þess stöðugleika, sem hægt hefur
verið að tryggja í tíu ár. Fyrst það var hægt
að tryggja hann síðastliðin tíu ár, er líka
hægt að tryggja hann næstu tíu ár. Þetta er
eins og að lenda í ókyrrð í lofti í flugvél. Rétt
á meðan á því stendur, sitjum við í sætunum
og spennum beltin en það er ekkert voðalegt
að gerast. Flugvélin þolir tíu eða hundrað
sinnum meiri ókyrrð en við erum að fara í
gegnum. Það er óþægilegt á meðan á því
stendur, flugstjórinn segir okkur af því og
lætur okkur vita þegar hún er gengin yfir.
Það er okkar sannfæring, sem kemur heim
og saman við spá Þjóðhagsstofnunar, að
þetta sé ókyrrð í efnahagslífinu, sem gengur
yfir og hraðar en margir höfðu talið. Ég
hygg að Seðlabankinn telji enn að markmiðið
um 2,5% verðbólgu árið 2003 gangi eftir.
Verðbólgan í mörgum ríkjum Evrópu er mun
meiri en það, enda er meðaltalið í ESB 3,8%.
Aðalatriðið er að hafa kyrrð og ró í efna-
hagslífinu og að menn fari ekki í neitt pat.
Mér finnst aðeins hafa borið á því hjá sum-
um forráðamönnum fyrirtækja að þeir hafa
farið í eitthvert pat, eins og þeir sem haldnir
eru flughræðslu gera þegar það er ókyrrð í
lofti. Ég er heldur flughræddur en ég er
ekkert hræddur við þessa ókyrrð. Hún
hverfur fljótt og það er engin hætta á brot-
lendingu – ekki nokkur.“
Sveitarfélög velta launahækkunum
út í verðlagið
–Þið forystumenn ríkisstjórnarinnar hafið
lagt nokkra áherslu á að sterk staða rík-
isfjármála sé afar mikilvæg stærð í efna-
hagslífinu. Nú berast fregnir af því að af-
koma ríkissjóðs sé 4,5 milljörðum verri en
áformað var, einkum vegna aukinna út-
gjalda. Ætlar ríkisstjórnin að bregðast við
þessu með því að skera niður önnur útgjöld?
„Það eru reyndar bæði aukin útgjöld og
tekjuminnkun vegna minni veltu og innflutn-
ings. Við höfum undanfarin ár yfirleitt fengið
tekjur umfram það sem við settum inn í
spárnar. Ríkissjóður hefur fitnað eins og
púkinn á fjósbitanum í þenslunni. Núna
dregur úr þenslunni. Það hefur dregið úr
bílaviðskiptum um 50% sem sýnir sparnaðar-
viðleitni almennings þótt það sé kannski að
hluta vegna tímabundinnar mettunar. Menn
eru að borga niður lánin sín, spenna beltin
og anda á meðan ókyrrðin stendur yfir.
Þetta þýðir það að ríkissjóður fær minni
tekjur.
Jafnframt höfum við lent í hlutum, sem
enginn ágreiningur var um að við yrðum að
bregðast við. Við urðum að borga tæpan
milljarð vegna dóms Hæstaréttar í öryrkja-
málinu. Í framhaldinu höfum við orðið að
grípa til annarra aðgerða til að tryggja það
sama gagnvart öldruðum. Bara í þessa mála-
flokka fara tveir til þrír milljarðar króna um-
fram það sem við ætluðum okkur í fjár-
lögum.
Svo hafa verið að koma kjarasamningar,
ekki síst á vettvangi hins opinbera, þar sem
menn hafa knúið fram launahækkanir með
verkfallsstæl, sem er allt annar en hinn al-
menni vinnumarkaður hefur tileinkað sér að
undanförnu. Það gerir okkur líka erfitt fyrir.
Við sjáum að sveitarfélögin hafa verið að
stórhækka laun hjá sér og velta því beint út í
verðlagið eins og kemur fram í frétt í Morg-
unblaðinu á föstudag – það er stórhækkun
leikskólagjalda og svo framvegis. Það er
náttúrlega samhengi í öllum hlutum. Sveit-
arfélögin geta verið góð við sína starfsmenn
og viljug til samninga, en þau skera ekkert
niður á móti, heldur velta þessu beint til al-
mennings. Það þýðir svo aftur vaxandi verð-
bólgu, enda hækka gjöldin langt umfram
framkomnar verðbreytingar. Fleira hefur
lent á okkur vegna samninga sveitarfélaga.
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
’ Morgunblaðið birti á föstudag athyglisverða mynd af lækkun heimsmarkaðsverðs á olíu, sem er eins og í grínmyndunum þegar línuritin verða eins og menn séu að detta niður af Everest-fjalli. Hinir ágætu stjórn-
endur olíufélaganna virðast hins vegar ekki telja þetta til merkra tíðinda – þeir séu ekki einu sinni byrjaðir að
ræða hvort þessi mikla lækkun hafi áhrif á verð innanlands. Þetta er ekki traustvekjandi. ‘
„Núna þegar við sjáum að þenslan og viðskiptahallinn er að minnka jafnhratt og við
teljum tel ég jafnframt vera kominn tíma til að lækka skatta,“ segir Davíð Oddsson
forsætisráðherra.