Morgunblaðið - 24.06.2001, Blaðsíða 22

Af nið-
urstöðum
rannsókna má sjá að ákveðnir
þættir auka líkur á sjálfs-
vígsatferli og sjálfsvígum,
bæði hjá einstaklingum og
samfélagshópum. En hverjar
sem orsakirnar eru þá er
hvati sjálfsvíga oft óbærilegur
andlegur sársauki. Hildur
Einarsdóttir fjallar hér um
helstu áhættuþætti og það sem
vitað er um orsakir sjálfsvíga.
M
annvænlegur
ungur maður
sviptir sig lífi,
eftir sitja ætt-
ingjar og vinir
með minning-
arnar og sárs-
aukann og velta
því fyrir sér
hvað hafi valdið þessari afdrifaríku ákvörðun.
Sjálfsvíg er athöfn sem í raun lítið er vitað um.
Hverjar svo sem kringumstæðurnar eru þá
vaknar alltaf sú spurning, hvers vegna við-
komandi hafi ákveðið að grípa til þessa ör-
þrifaráðs að taka eigið líf.
Að sögn dr. Sigurðar Páls Pálssonar, geð-
læknis á Landspítala – háskólasjúkrahúsi, eru
orsakir sjálfsvíga flóknar og í raun fæst sjaldn-
ast full vitneskja um það hvers vegna einstak-
lingur fremur sjálfsvíg. Þó sé ljóst að hvati
sjálfsvíga er oft óbærilegur andlegur sársauki.
Það kemur fram hjá Sigurði að greina megi
ákveðið sjálfsvígsferli: Fyrst kemur vanlíðan,
seinna hugsanir um tilgangsleysi, svo vonleysi,
bölsýni og lífsleiði. Síðast koma dauðahugsanir
og að lokum áætlanir um að stytta sér aldur.
„Innri líðan fólks í þessu ástandi einkennist af
því að að það er tvístígandi,“ segir hann.
Sigurður tekur fram að til að skilja sjálfsvíg
verði að þekkja þau vandamál sem sjálfsvígið
eigi að leysa. „Hvert sjálfsvíg er rökrétt fyrir
þann sem það fremur út frá viðmiðum hans,
aðstæðum og sjúklega þröngu sjónarhorni á
þeim stundum sem sjálfsvígshugsunin er til
staðar. Skert aðlögunarhæfni liggur oft að
baki sjálfsvígum en fólk verður að trúa að það
geti lært og náð bata fái það leiðsögn, stuðning
og aðhald.“
Orsakirnar oftast margar
og samverkandi
Af niðurstöðum rannsókna má sjá að
ákveðnir þættir auka líkur á sjálfsvígsatferli
og sjálfsvígum, bæði hjá einstaklingum og
samfélagshópum. Þannig kemur í ljós að geð-
raskanir, skapgerð og lífeðlisfræðilegir þættir
geta haft áhrif á sjálfsvígslíkur. Fleiri þættir
hafa afgerandi áhrif eins og tilfinningaleg
vandamál, slæm eða lítil tengsl ungs fólks við
foreldra sína og jafnaldra, ættarsaga um
sjálfsvíg, fyrri sjálfsvígstilraunir, einsemd og
samkynhneigð. Þjóðfélagsbreytingar, breyt-
ingar á stöðu kynjanna og atvinnubreytingar
eins og atvinnuleysi virðast einnig tengjast
sjálfsvígum.
Svo eru þeir sem telja að rekja megi sjálfs-
víg til tilvistarheimspeki nítjándu og tuttug-
ustu aldar þar sem lögð er áhersla á frelsi og
ábyrgð einstaklingsins til að falla alls gáður
fyrir eigin hendi þegar sköpunarkraftur og
lífsgleði eru horfin. Óttar Guðmundsson geð-
læknir skrifaði ritstjórnargrein í Læknablaðið
á þessu ári þar sem hann mótmælir áhrifum
þessarar speki og segir: „Mín skoðun er sú að
vaxandi tíðni sjálfsvíga í Vesturheimi stafi ekki
af neinni tilvistarlegri sjálfstæðisyfirlýsingu
heilbrigðra einstaklinga heldur sé verknaður-
inn framinn í örvinglun og uppgjöf stundarinn-
ar. Sá sem fremur sjálfsvíg snýr baki við lífinu,
afneitar því og lætur sig hverfa. Hvort heldur
verknaðurinn er skyndilegur eða skipulagður,
framinn út úr neyð eða fylgir í kjölfar lang-
vinns þunglyndis, í stundaræði eða ekki; hann
verður til við aðstæðum þar sem einstakling-
urinn með réttu eða röngu sér enga leið út úr.“
Eins og áður segir eru orsakir sjálfsvíga
flóknar og engin einföld skýring er til á þeim.
Þegar verið er að tala um orsakir sjálfsvíga er
mikilvægt að hafa í huga að í flestum rann-
sóknanna er verið að lýsa áhrifavöldum við
sjálfsvíg þar sem sýnt hefur verið fram á töl-
fræðilegt samband milli áhrifaþátta og sjálfs-
vígsins en um raunverulega orsakaþætti er
miklu minna vitað vegna þess að yfirleitt eru
ekki til öruggar upplýsingar um einstaklinginn
löngu áður en sjálfsvíg á sér stað, eins og Sig-
urður Páll benti á.
Þunglyndi ofmetið sem orsök?
Rannsóknir á sjálfsvígum hafa sýnt að flest-
ir sem fremja sjálfsvíg hafa greinst með ein-
hverja geðröskun og er lyndisröskun algeng-
ust.
Geðröskunum er skipt annars vegar í geð-
lægð þar sem þunglyndi, áhugaleysi, vonleysi,
erfiðleikar með einbeitingu og sú tilfinning að
vera einskis verður eru ríkjandi. Svo eru það
geðhvörf þar sem skiptist á geðlægð og ör-
lyndi.
„Depurðin er eins og lítill sýkill sem hefur
búið um sig innra með mér svo lengi sem ég
man eftir,“ skrifaði rithöfundurinn Graham
Greene. „Og stundum byrjar hann að iða.“
Þegar depurðin varð óbærileg, greip Green
fyrst til hnífsins, síðan eitursins og loks byss-
unnar. Sjúkleg örvænting varð snemma hlut-
skipti hans á ævinni og oft meðan hann lifði en
hann var haldinn geðhvarfasýki sem ásamt
áfengisneyslu leiddi til örvæntingafullra sjálfs-
vígshugsana og að lokum fyrirfór hann sér.
Þunglyndi er sá geðræni kvilli sem helst er
talinn hafa áhrif á sjálfsvígslíkur. Flestir sem
fremja sjálfsvíg sýna sterk einkenni þunglynd-
is. Þó er talið að þessi þáttur hafi verið ofmet-
inn í gegnum tíðina sem orsakavaldur sjálfs-
víga, en áhættan er mismunandi eftir því
hvaða tegundir þunglyndis er um að ræða.
Talið er að 3–5% manna hafi á hverjum tíma
þunglyndi. Áhættan á að verða þunglyndur
einhvern tíma á liífsleiðinni er um 25% hjá
konum og 12–15% hjá körlum. Hins vegar ber
að geta þess að þunglyndi virðist aukast með
aldrinum og á það einnig við um mjög aldrað
fólk. Rannsóknir í Gautaborg hafa sýnt að við
85 ára aldur hafa um 45% kvenna þjáðst af
þunglyndi á lífsleiðinni og 22% karla.
Aðaleinkenni þunglyndis, að sögn Sigurðar
Páls, er lækkun í geðslagi, það er að segja fólk
verður dauft í dálkinn í marga daga, vikur eða
mánuði. Við sjúkdóminn missir einstaklingur-
inn lífskraftinn og venjulega viðurkennir hann
andlega vanlíðan. Vart verður breytinga á per-
sónuleikanum hvað varðar hugsun og hegðun
og sést það venjulega á hreyfingum fólksins.
Spenna og kvíði fylgja ætíð þunglyndi svo og
sektarkennd, vanmáttarkennd, vonleysi,
sjálfsásakanir, sektarkennd, mikil þyngsli og
framtaksleysi, örvænting og að einstaklingn-
um finnst hann lítils virði og sjálfstraust er því
nánast ekkert.
Hugsunin takmörkuð og ósveigjanleg
Taugasálfræðingar og geðlæknar hafa fund-
ið út að fólk sem þjáist af þunglyndi hugsar
hægar, á erfiðara með að einbeita sér, þreytist
fyrr við andlega iðju og minnið er verra. Þeir
muna fremur eftir neikvæðum atvikum og
mistökum en því sem jákvætt er og veita frek-
ar neikvæðum þáttum í lífinu athygli. Þung-
lyndir eru líklegri til að vanmeta ánægjuna af
því að hafa lokið góðu verki. Þeir eiga erfiðara
með að koma með mögulega lausn þegar sett
er fyrir þá verkefni sem krefst úrlausnar.
Hugsun þeirra er takmarkaðri og síður sveigj-
anleg en hjá heilbrigðum og lausnirnar sem
þeir sjá fyrir sér bera þess stundum vitni.
Dauðinn getur virst vera eina útgönguleiðin og
leiðir til stuðnings og hjálpar koma ekki upp í
hugann. Í sumum tilfellum er dauðinn einnig
séður í rómantísku ljósi. Ofangreind lýsing á
afleiðingum þunglyndis er að finna í bók eftir
Kay Redfield Jamison sem er prófessor í sál-
arfræði við læknadeild John Hopkins-háskól-
ans í Bandaríkjunum, bókin heitir Night Falls
Fast. Jamison er viðurkenndur fræðimaður á
alþjóðavísu á sínu sviði. Sjálf er hún haldin
geðhvarfasýki og hefur lýst reynslu sinni af
sjúkdómnum í bókinni An Unquiet Mind: A
memoir of Moods and Madness.
Þunglyndiseinkenni mismunandi
eftir aldri og kyni
Í bókinni Suicide: An unnecessary death,
sem er safn greina um þennan málaflokk í rit-
stjórn dr. Danutu Wasserman, sem er prófess-
or við læknadeild Karolínska sjúkrahússins í
Stokkhólmi, segir hún að þunglyndiseinkennin
séu mismunandi eftir aldri og kyni. Eldra fólk
sem haldið er þunglyndi segir hún að sé oft
eirðarlaust, það eigi erfitt með að sitja kyrrt
og hafi meiri líkamleg einkenni. Líkamlegir
sjúkdómar og lyfjataka geti dregið úr þung-
lyndiseinkennum hjá þessum aldurshópi. Sig-
urður Páll segir að það sé deilt um það hvort
aldraðir hafi í raun önnur einkenni en yngri
aldurshópar en á hinn bóginn virðist eldra fólk
leyna einkennum eða það kvartar ekki um þau.
Sumir telja að aldraðir átti sig ekki á að um að
þunglyndi er að ræða og telja líðan sína hluta
Ástæðurnar margar, fló
Morgunblaðið/Golli
„Hvert sjálfsvíg er rökrétt fyrir þann sem það fremur út frá
viðmiðum hans, aðstæðum og sjúklega þröngu sjónarhorni á
þeim stundum sem sjálfsvígshugsunin er til staðar.“
Sjálfsvíg
22 SUNNUDAGUR 24. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ