Morgunblaðið - 24.06.2001, Blaðsíða 24

Morgunblaðið - 24.06.2001, Blaðsíða 24
24 SUNNUDAGUR 24. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ mænuvökva hjá einstaklingum en það er nið- urbrotsefni serótóníns, eins af lykilboðefnum heilans. Talið er að lækkun á þessu boðefni tengist fremur hvatastjórnun sem slíkri en sjálfsvígstilhneigingum hjá einstaklingnum. Trufluð hvatastjórnun geti síðan leitt til of- beldisverka, sem bæði geta beinst að einstak- lingnum sjálfum og öðrum. Engilbert segir að erfðarrannsóknir bendi sterklega til að erfðir eigi nokkurn þátt í þróun þunglyndis a.m.k. hjá þeim sem veikjast end- urtekið. Erfðaþátturinn sé samt langt frá því að vera auðskilinn og það sé mjög erfitt að greina áhrif erfða frá áhrifum umhverfis vegna þess hve margir þættir fléttast iðulega saman við tilurð þunglyndis. „Erfðaþátturinn er sterkari hjá þeim sem greinast með geðhvörf heldur en hjá þeim sem greinast með þung- lyndi eitt og sér en fá aldrei örlyndi. Það er ekki sjúkdómurinn sjálfur sem erfist, heldur er það fremur tilhneiging til að veikjast undir álagi,“ segir hann. Rannsóknir á eineggja og tvíeggja tvíburum hafa leitt í ljós að meiri samsvörun sjálfsvíga og tilrauna til sjálfsvíga er hjá eineggja tvíbur- um en tvíeggja. Einstök rannsókn á tökubörnum sem hafði það að markmiði að greina áhrif erfða og um- hverfisþátta sýndi að sjálfsvíg eru algengari hjá skyldmennum blóðforeldra en hjá ættingj- um fósturforeldranna. Ein athyglisverðasta rannsóknin á mikil- vægi erfða er rannsókn á Amish-fólkinu sem er lítill trúarhópur og býr í Pensylvaníu í Bandaríkjunum en á meðal þeirra eru sjálfsvíg afar fátíð. Mikilvægasta niðurstaðan í athug- uninni var sú að af 26 sjálfsvígum sem voru framin á árunum 1880–1980 mátti rekja 20 þeirra til aðeins fjögurra fjölskyldna. Lengi býr að fyrstu gerð Óeðlilegt svefnmynstur og lyndisraskanir geta einnig haft áhrif á sjálfsvígshugsanir, að sögn Engilberts. Segir hann að hvort tveggja þekkist, að svefntruflanir leysi lyndisraskanir úr læðingi og svefntruflanir séu hluti af sjúk- dómsmyndinni, en hið síðarnefnda sé þó mun algengara. Gildir það bæði um þunglyndi og örlyndi. Engilbert bendir á að þrátt fyrir að erfðir og líffræðilegir þættir komi við sögu þegar ein- staklingur verður þunglyndur séu sálrænir þættir og félagslegir þættir einnig mjög mik- ilvægir enda séu áföll sá áhættuþáttur sem oft- ast veldur þunglyndi. Lengi býr að fyrstu gerð, segir máltækið, og flestum foreldrum er ljóst að margt getur haft mótandi áhrif á þroska barna. Rannsóknir hafa meðal annars beinst að nokkrum þáttum eins og áhrifum óeðlilega mikillar gagnrýni í uppvexti. Slík reynsla getur hindrað barnið í að þroskast í samræmi við eigin óskir og þarf- ir. Annar þáttur er áunnið sjálfsbjargarleysi, en vonleysi eða hjálparleysistilfinning eru al- gengir fylgifiskar þunglyndis. Aðrir þættir eru foreldramissir, ofvernd án nærgætni og nei- kvætt sjálfsmat. Áfengisnotkun afgerandi áhættuþáttur Rannsóknir hafa sýnt að tilhneiging er hjá geðklofasjúklingum til sjálfsvíga. Í sænskri rannsókn á geðklofasjúklingum reyndist sjálfsvígshættan átjánföld meðal kvenna og tí- föld meðal karlmanna miðað við aðra hópa. Flest þessara sjálfsvíga eiga sér stað á fyrsta ári eftir greiningu sjúkdómsins, en einn- ig á meðan viðkomandi er að ná sér eftir sjúk- dómstímabil og er þunglyndi þá oft aðalein- kennið. Hættan er talin tiltölulega mest hjá þeim sem farnaðist vel áður en þeir greindust með sjúkdóminn og höfðu því meiri væntingar til sjálfs sín, auk þess sem hættan tengist því hversu vel þeir skilja ástand sitt og hugsanleg- ar afleiðingar sjúkdómsins. Áfengisnotkun er afar mikilvægur áhættu- þáttur þegar sjálfsvíg eru annars vegar. Vímu- efnafíkn kemur næst á eftir geðslagstruflun- um sem áhrifaþáttur sjálfsvíga, en vímuefnafíkn fer oft saman við þunglyndi, and- félagslega persónuleikagerð, kvíða, ofsa- hræðslu, fælni svo dæmi séu tekin. Vímuefna- fíkn og þunglyndi valda saman mikilli sjálfsvígshættu, sem sýnir hversu mikilvægt er að greina og meðhöndla hvort tveggja. Þeir sem misnota lyf eru einnig taldir vera áhættuhópur. Athuganir hafa sýnt að stór hluti þeirra sem falla fyrir eigin hendi hafa misnotað áfengi eða eru verulega háðir því. Áfengisvíman sjálf veldur aukinni hættu á sjálfsvígi vegna hömlu- losandi verkunar og dómgreindarbrests sam- fara vímunni sem rutt getur úr vegi síðustu hindrunum gagnvart sjálfsvígi. Áfengisvíman getur einnig átt þátt í áhættusamari hegðun sem getur leitt til alvarlegra „slysa“ og dauða, vegna of stórra skammta af fíkniefnum, glæfraaksturs bifreiða eða að „gengið sé fyrir bifreið“. Aukin áhætta á sjálfsvígsatferli í fráhvarfi Athuganir hafa einnig leitt í ljós að fólk sem hefur tilhneigingu til kvíða og þunglyndis get- ur komist í sjálfsvígshættu þegar áfengisáhrif- in eru að fara úr líkamanum því þá eykst dep- urðin og kvíðinn tímabundið og hvatvísi er einnig stundum mikil við þessar aðstæður. Fleiri þættir geta stuðlað að því að einstak- lingurinn fremur sjálfsvíg. Þeir sem haldnir eru alvarlegum kvíða eða fá ofsakvíðaköst eru í meiri hættu að stytta sér aldur en aðrir kvíðasjúklingar. Aukin sjálfs- vígshætta hjá þessum hópi er þó fyrst og fremst talin tengjast því að samtímis sé að finna geðræn einkenni svo sem kvíða og þung- lyndi. Talið er að ákveðin hætta sé á því að þung- lyndislyf geti ýtt undir sjálfsvíg vegna verk- unar sinnar í stöku tilfellum. Skýringin á þessu er sú, að sögn Högna Óskarssonar geðlæknis, að þegar batinn er að byrja að sýna sig er það stundum framtaksleysið sem hverfur fyrst á undan depurð, svartsýni og sjálfsvígshugsun- um. Þetta getur haft þær óheppilegu afleið- ingar að með auknu framtaki fylgi fólk eftir sjálfsvígshugsununum sínum þó svo að batinn sé að koma. Því sé alltaf mikilvægt að fylgja þunglyndum eftir í gegnum bataferlið. Sigurður Páll benti á að rannsókn á sjálfs- vígum meðal aldraðra í Gautaborg sýndi að 30–40% þeirra voru á geðdeyfðarlyfjum. Þrátt fyrir að aldraðir tækju inn geðdeyfðarlyf væri afar mikilvægt að fylgjast vel með þáttum eins og líkamlegum sjúkdómum, verkjum, einangr- un og veita almennan stuðning. Skiptir máli í hvaða samhengi atburðirnir eru settir Á síðari árum hafa þeir sem rannsakað hafa sjálfsvíg kannað tengslin á milli atburða í lífinu sem valdið hafa erfiðleikum og upphafs geð- rænna sjúkdóma eins og þunglyndis, örlyndis og geðklofa. Í bók sinni Nights falls fast fjallar Kay Redfield Jamison meðal annars um at- burði sem geta hugsanlega haft þessi áhrif. Segir hún að margt bendi til að atburðir sem valdi streitu eins og sjúkdómar, skilnaður, ást- vinamissir eða veikindi í fjölskyldu, fjárhags- leg vandamál eða atvinnuleysi, geti leyst geð- raskanir úr læðingi. Þessir atburðir geti líka ýtt undir sjálfsvíg. Segir hún óvæntan harm eða ófarir oft undanfara sjálfsvíga. Hve mikil áhrif slíkir atburðir hafa telur hún óljóst. Jam- ison telur þó að það gildi einu hve streitan, áfallið, skömmin, vonbrigðin eða missirinn er mikill, atburðirnir einir og sér séu ekki orsök sjálfsvíga. Ákvörðunin sem liggi að baki sé háð því í hvaða samhengi atburðirnir eru settir. Þegar fólk er heilbrigt þá setji það atburðina ekki í samhengi sem framkalli tortímandi hugsanir sem leiði til sjálfsvígs en það geri aft- ur á móti þeir sem þjást af geðröskunum. „Þegar hugur mannsins er ekki fær um að að- lagast erfiðum aðstæðum vegna geðrænna sjúkdóma, áfengis- eða vímuefnaneyslu eða af öðrum sálrænum truflunum þá eru varnirnar í hættu. Að geta trúað og vonað að allt gangi vel að lokum er hugsun sem fólk með geðræna sjúkdóma er ófært um að tileinka sér,“ segir Redfield. Félagslegar aðstæður og þjóðfélagsbreyt- ingar hafa áhrif á sjálfsvígsferli. Margar félagslegar kenningar um sjálfsvíg gefa til kynna að miklar breytingar í félagslegu um- hverfi geti haft afgerandi áhrif á sjálfsvíg. Kenningar franska félagsfræðingsins Emile Durkheims hafa legið til grundvallar félagsvís- indalegum rannsóknum á sjálfsvígum, en hug- myndir sínar um sjálfsvíg setti hann fram í riti sínu Le Suicide sem kom út árið 1897. Einn mikilverðasti þátturinn í kenningum hans um sjálfsvíg fjallar um sundrandi áhrif nútíma- væðingar sem hefur áhrif á aukningu sjálfs- víga. Í því samhengi talar hann um siðrofss- jálfsvíg. Dæmi um aðstæður þar sem siðrofssjálfsvíg geta komið til, samkvæmt Durkheim, er þegar örar og miklar breytingar verða í efnahags- og atvinnulífi með atvinnu- leysi og breytingu á atvinnuþátttöku kynjanna. Við slíkar aðstæður getur myndast félagsleg upplausn þar sem siðir og venjur samfélagsins ná ekki að vísa einstaklingnum á merkingarbærar lausnir á þeim vanda sem hann á við að etja. Stuðningur samfélagsins við einstaklinginn sem byggist að dómi Durk- heims á festu í samskiptum fólks og traustum gildum, minnkar og meiri hætta er á félags- legri einangrun. Andstætt þeim aðstæðum sem leitt geta til siðrofssjálfsvíga geta mynd- ast þær aðstæður að taumhald samfélagsins sé það sterkt að einstaklingar líti á reglur sam- félagsins sem óbreytanleg forlög. Þeir líta þá svo á að reglur samfélagsins setji frelsi þeirra sem einstaklinga óbærilegar skorður og sjálfs- víg sé því eina færa leiðin til að leysa þá undan þessu oki. Þórólfur Þórlindsson og Þóroddur Bjarna- son rannsökuðu kenningar Durkheims með sérstöku tilliti til Íslands. Niðurstaða þeirra var að þær ættu í ríkum mæli við um íslenskt samfélag. Bandaríski sjálfsvígsfræðingurinn Edwin Shneidman hefur greint sjálfsvíg í þrjá meg- inflokka: Hið eigingjarna sjálfsvíg, þar sem einstak- lingurinn er mjög upptekinn af sjálfum sér. Það sem gerist innra með honum fær allt of mikið vægi. Önnur gerð af sjálfsvígi er þegar aðrir eru dregnir inn í ferlið. Dauðinn tengist þá djúpum óuppfylltum þörfum og óskum í sambandi við eina eða fleiri lykilpersónur í lífi viðkomandi. Að lokum talar Shneidmann um sjálfsvíg sem tengist því að einstaklingurinn glatar tilfinningunni fyrir því að tilheyra stærri heild og við það missir hann tilgang með lífinu. Shneidmann er þannig sammála Durk- heim um að samfélagsþátturinn geti haft áhrif á tilhneigingar til sjálfsvíga. Félagslegar aðstæður hafa meiri áhrif á karla en konur Lítum á mikilvægi félagsnetsins fyrir ein- staklinginn. Rannsóknir benda til að þau bönd sem tengja hann við nánasta umhverfi hafi mikið að segja um það hvort hann grípur til þess ráðs að fyrirfara sér. Minni líkur eru til dæmis á því að fólk í hjónabandi sem á fjöl- skyldu, er í starfi, á vini, fremji sjálfsvíg en þeir sem hafa ekki þessi félagslegu tengsl eða hafa lítil samskipti við aðra. Það er þó ekki allt- af ljóst hvað er orsök og afleiðing í þessum efn- um. Einstaklingur getur fyrirfarið sér vegna þess að hann er félagslega einangraður eða er einmana, hugsanlega vegna þess að viðkom- andi er haldinn einhverjum geðsjúkdómi, sem er ástæða einangrunarinnar og hefur áhrif á það að viðkomandi tekur eigið líf. Vísbend- ingar eru þó um það að einangrun hafi áhrif, óháð öðrum kringumstæðum. Athuganir hafa gefið til kynna að félags- legar kringumstæður hafa meiri áhrif á karla en konur. Það megi merkja af því að þegar verður skyndileg fjölgun sjálfsvíga, þá aukist og dragi úr sjálfsvígstíðni karla mun hraðar en kvenna sem bendir til þess að þeir séu háðari utanaðkomandi aðstæðum. En ekki er talinn vera mikill munur á kynjunum að þessu leyti þegar verða áföll í einkalífinu. Þrátt fyrir að áhrif kjarnafjölskyldunnar hafi minnkað á undanförnum áratugum og sett sé spurningamerki við hana í nútímaþjóðfélagi þá er hún talin gegna mjög mikilvægu hlut- verki hvað varðar tilfinningalegan og félags- legan þroska fólks. Þórólfur Þórlindsson, pró- fessor í félagsvísindum við Háskóla Íslands, segir að veikari staða fjölskyldunnar í nútíma- þjóðfélagi geti í mörgum tilvikum leitt til þess að stuðningur foreldra við börnin minnkar og festa og agi í uppeldi verði minni og tengsl for- eldra við börnin verði minni en áður var. „Við þetta bætist að sú aþjóðlega afþreyingarmenn- ing sem í ríkum mæli er beint að börnum og unglingum eykur enn skilin milli kynslóð- anna.“ Fólk í hjónabandi með lægstu sjálfsvígstíðnina Alþjóðlegar rannsóknir hafa leitt í ljós að tengsl eru á milli hjúskaparstöðu og sjálfsvíga. Fólk í hjónabandi er venjulega með lægstu sjálfsvígstíðnina meðan fráskildir og þeir sem hafa misst makann hafa tvisvar til þrisvar sinnum hærri sjálfsvígstíðni. Hvernig hjú- skapur tengist sjálfsvígum er mismunandi eft- ir menningarsamfélögum. Í vestrænum þjóð- félögum gengur fólk venjulega í hjónaband vegna rómantískrar ástar hvort á öðru. Sama er ekki uppi á teningnum til dæmis í Kína. Þar er giftingin ákveðin af foreldrunum og er það ásamt því hve lágt konur eru settar innan fjöl- skyldunnar talið skýra háa sjálfsvígstíðni hjá ungum konum í sveitahéruðum Kína. Fjöldi kannana bendir til þess að þeir sem eru atvinnulausir, þeir sem ekki eru í fullu starfi og þeir sem hafa skipt oft um vinnu síð- ustu þrjú árin séu líklegri til að fremja sjálfs- víg. Svipaðar niðurstöður hafa komið fram varðandi tengsl atvinnuleysis og sjálfsvígstil- rauna. Rannsóknir í Bandaríkjunum hafa sýnt að því lengur sem einstaklingurinn er atvinnu- laus þeim mun meiri líkur eru á því að hann geri tilraun til sjálfsvígs. Sjálfsvíg og tilraunir til sjálfsvíga meðal at- vinnulausra tengjast þunglyndi viðkomandi einstaklinga. En kannanir sýna að atvinnu- lausir karlmenn eru þunglyndari en aðrir hóp- ar karlmanna og eiga við meira vonleysi að stríða. Trúin hefur mikil áhrif á afstöðu manna Trúin hefur lengi vel verið talin ein af grunneiningum hverrar þjóðar. Durkheim benti á tengsl trúar við sjálfsvíg í sínum skrif- um, þegar hann hélt því fram að í röðum kaþ- ólikka væri minna um sjálfsvíg en hjá mótmæl- endum. Þrátt fyrir breyttar trúarvenjur hefur trúin mikil áhrif á afstöðu manna til sjálfsvíga í Vestur-Evrópu í þá veru að mæla gegn þeim. Tengsl trúar og sjálfsvíga sýnir sig meðal ann- ars í því að þrátt fyrir aukningu á sjálfsvíg- stíðni í heiminum þá verður ekki vart slíkrar fjölgunar í vissum löndum og talið er að ástæð- urnar megi rekja til mismunandi trúar og menningar landanna. Mismunandi sjálfsvígstíðni er að finna hjá einstökum kynþáttum. Í Bandaríkjunum er sjálfsvígstíðni helmingi hærri hjá hvítum karl- mönnum en þeldökkum og sama á við um hvítar konur og þeldökkar kynsystur þeirra. Í engilsaxneskum löndum er sjálfsvígstíðni tölu- vert hærri en hjá þjóðum sem búa við Miðjarð- arhafið. Sjálfsvígstíðni er mismunandi eftir starfs- stéttum. Helmingi meiri líkur eru til dæmis á því að læknar fyrirfari sér en aðrar stéttir, þá sérstaklega konur í læknastétt. Efnahagsleg staða virðist líka hafa áhrif á sjálfsvígstíðni. Þeir sem hafa mjög háar tekjur og þeir sem eru með lægstu tekjurnar eru ólík- legri en hinir til að fyrirfara sér. Fleiri þætti má eflaust nefna þegar áhættu- þættir sjálfsvíga eru skoðaðir en hér verður staðar numið í þeim efnum. Í næstu grein verður fjallað um sjálfsvíg ungs fólks en nokk- ur fjölgun hefur orðið á sjálfsvígum þessa hóps á undanförnum áratugum. he@mbl.is „Minni líkur eru á því að fólk í hjónabandi, sem á fjölskyldu, er í starfi, á vini, fremji sjálfsvíg en þeir sem hafa ekki þessi félagslegu tengsl eða hafa lítil samskipti við aðra. “
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.