Morgunblaðið - 20.09.2001, Blaðsíða 26

LISTIR
26 FIMMTUDAGUR 20. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Gull
er gjöfin
Gullsmiðir
EDWARD Albee er sjálfskipaður
útlagi úr hinu viðurkennda banda-
ríska leikhúsi. Strax í upphafi ferils
síns skaust hann upp á stjörnuhim-
ininn með leikþættinum Sögu úr
dýragarðinum og beint í kjölfarið
fylgdi hans þekktasta leikrit, Hver
er hræddur við Virginíu Woolf?,
sem frumsýnt var á Broadway árið
1962. Stuttu síðar tæmdist honum
arfur svo fjárhagsáhyggjur voru úr
sögunni og hann fór sínar eigin leið-
ir í leikrituninni og lífinu, oftar sjálf-
um sér til meiri skaða en samferða-
mönnum þar sem áfengi og lyf komu
ítrekað við sögu. Hann þótti end-
urtaka sig í leikritun sinni og þrátt
fyrir að nafn hans héldi verkum
hans á lofti var viðkvæðið iðulega
það að höfundur stórvirkisins Hver
er hræddur við Virginíu Woolf?
væri ekki fær um að komast lengra.
Hvort það vakti fyrir honum er svo
önnur saga. Sagan hefur þó fengið á
sig dæmigerðan amerískan endi þar
sem nýjasta leikrit hans, The Play
about the Baby(Leikritið um barn-
ið), hefur hlotið mikið lof og talað er
um langþráð „comeback“ hins
gamla uppreisnarmanns sem enn
skrifar þó um sama þemað; barnið
sem fær ekki að njóta ástar ungu
foreldranna og er tekið af þeim af
eldri hjónum sem gengur það eitt til
að eitra líf barnsins og foreldranna.
Þráði viðurkenningu
foreldranna
Albee var sjálfur ættleiddur af vel
fullorðnum háskólaborgurum sem
ekki gátu eignast barn og veittu
honum strangt og ástlaust uppeldi
ef marka má lýsingar hans sjálfs.
Ótti hans við höfnun og stöðug þrá
foreldranna eftir að eignast sitt eig-
ið barn markaði æsku hans og þegar
hann lýsti því yfir að hann væri sam-
kynhneigður var öllum samskiptum
milli hans og fósturforeldranna lok-
ið. Sagan segir að hann hafi þráð
viðurkenningu þeirra meira en allt
annað, en þau gátu ekki horfst í
augu við þessi tíðindi og höfnuðu
honum endanlega.
Hvernig þessi reynsla fléttast inn
í leikritun Albee er svo meira í ætt
við gestaþraut en raunverulegan
lykil að túlkun verka hans en þó má
finna ýmsar hliðstæður í Hver er
hræddur við Virginíu Woolf? sem
Þjóðleikhúsið sviðsetur nú í annað
sinn – áður 1966 – nú í leikstjórn
Kjartans Ragnarssonar.
Grimmd og miskunnarleysi
Martha og George eru miðaldra
hjón, háskólaborgarar, hann sögu-
kennari við lítinn háskóla, hún
heimavinnandi; skólaárið er að
byrja og þau hafa boðið ungum
kennara og konu hans heim síðla
kvölds eftir veislu á vegum háskól-
ans. Um nóttina er mikið drukkið og
George og Martha tala um son sinn
fjarverandi og spinna ýmsar sögur
um hann; samskipti þeirra einkenn-
ast af mikilli grimmd og miskunn-
arleysi, þau fletta ofan af lífi sínu og
ungu hjónin dragast inn í leikinn og
áður en yfir lýkur hefur einnig verið
flett ofan af þeirra lífi og þau verða
ekki söm aftur.
„Það sem stendur upp úr þessu
verki er að þrátt fyrir grimmdina og
miskunnarleysið sem einkennir
samskipti Mörthu og Georges er
niðurlag verksins fallegt. Og grunn-
tónn þess er hin frumstæða þörf
okkar allra fyrir að auka kyn okkar
og halda genum okkar gangandi
með næstu kynslóð,“ segir Kjartan
leikstjóri.
„Þetta er verk sem á sinn hátt
fjallar um siðmenninguna. Hversu
brotthætt hún er þegar á reynir.
Hún er eins og olíubrák á hafi, þar
sem ýmislegt liggur undir sem alla
jafna kemur ekki upp á yfirborðið. Í
þessu verki kafar Albee alla leið til
botns og kemur síðan upp aftur. Það
er snilldin við verkið.“ Og George
sjálfur lýsir þessu vingjarnlega fyr-
ir Lillu, ungu konunni, með þeim
orðum að þeim nægi ekki að kafa
inn undir þrjú lög húðarinnar, ekki í
gegnum vöðva og innyfli, ekki einu
sinni inn að beini því inní beinunum
er eitthvað bitastætt líka. „Mergur-
inn!“ hrópar Lilla, barnslega glöð
yfir að skilja hvað hann er að fara.
„Einmitt, mergurinn,“ segir
George. Og síðan er gengið hreint
til verks og beinin brotin til mergj-
ar.
Sígilt verk sem á alltaf við
Kjartan segir að verkið eigi ekki
síður skírskotun til okkar í dag en
fyrir 40 árum. „Þetta er tímalaust
verk í þeim skilningi að ekkert í því
er bundið ritunartímanum. Við fór-
um þá leið að færa það til nútímans í
sviðsetningunni og þurftum tæpast
að víkja við orði í textanum til þess
að þetta gengi upp. Ungi maðurinn
er líffræðingur og sérfræðingur í
genarannsóknum og það gæti ekki
átt betur við. „Þú ert sá sem ætlar
að gera alla menn eins,“ segir
George og lýsir yfir stríði á hendur
því sem ungi maðurinn stendur fyr-
ir. En um leið er þetta frumstæð
barátta milli hins unga manns og
hins eldri um yfirráð á því svæði
sem barist er á.“
Baráttan fer þó ekki fram með
hnúum og hnefum heldur er tekist á
með orðum. Setningarnar eru beitt-
ar og falla á báða bóga eins og hár-
beitt sverðalög. „Við höfum stytt
textann talsvert þar sem leikhúsið í
dag er alla jafna sparara á orð en áð-
ur var. Hver setning er dýrmæt og
við höfum dregið úr endurtekning-
um án þess að taka burt innihaldið.“
Að sögn Kjartans er nútímaleik-
hús krafið um gjörðir á sviðinu, það
nægir ekki að tala. „Með því að
þrengja að textanum höfum við náð
að ydda atburðarás verksins.“
Mótsagnakenndar
og margbrotnar
Kjartan vísar í Dauðadans
Strindbergs sem skylt verk og
kveðst sannfærður um að Albee hafi
verið handgenginn því. „Strindberg
lýsti hjónabandinu sem helvíti og
dauðinn er eina lausnin í hans huga.
Albee finnur aðra leið til lausnar
sem er ástin. Hún birtist að vísu á
sérkennilegan hátt í Virginu Wolf
en er engu að síður til staðar.
Martha og George elska hvort ann-
að og geta ekki án hvors annars ver-
ið. Albee er kannski að segja okkur
að ástin sé tilfinning sem leiti sér
alltaf útrásar, annaðhvort með góðu
eða illu.“
Þrátt fyrir allt þetta er Hver er
hræddur við Virginíu Woolf? fyndið
leikrit. Það er samt ekki gamanleik-
rit. Fjarri því. „Húmorinn er aðferð
höfundarins til að lokka áhorfand-
ann með sér inn í þann heim sem
hann ætlar að lýsa. Þegar áhorfand-
inn hlær fellir hann varnir sínar. Þá
snýr Albee við blaðinu. Aðrir banda-
rískir samtímahöfundar Albees, s.s.
Miller og Williams, hafa ekki þenn-
an grimma húmor og ekki heldur
O’Neill sem fór á undan þeim. Albee
minnir mig um margt fremur á
Tsjekhov í því að hann dæmir
hvorki né prédikar og persónur
hans eru margbrotnar og mótsagna-
kenndar. Enginn er annaðhvort
góður eða vondur. Hver persóna er
samsett úr mörgum ólíkum þáttum.
Þetta gerir Hver er hræddur við
Virginíu Woolf? að gríðarlega
spennandi verkefni fyrir leikara og
hér rís list þeirra hátt, þau hafa tek-
ið þessum hlutverkum opnum örm-
um og kastað sér óhikað út í djúpið.“
Er einhver hræddur
við Virginíu Woolf?
Hver er hræddur við Virginíu Woolf? eftir
Edward Albee verður frumsýnt í kvöld á
Litla sviði Þjóðleikhússins. Hávar
Sigurjónsson fylgdist með æfingu og ræddi
við Kjartan Ragnarsson leikstjóra.
Morgunblaðið/Golli
„Hver er hræddur við Virginíu Woolf?“ er barnagæla þeirra hjónanna.
Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir og Pálmi Gestsson.
Morgunblaðið/Golli
Martha hefur ákveðnar skoðan-
ir á ungum mönnum. Lilja Guð-
rún Þorvaldsdóttir, Inga María
Valdimarsdóttir og Rúnar
Freyr Gíslason.
havar@mbl.is
RIDDARAMYNDIN „A
Knight’s Tale“ eftir Brian Helge-
land býður upp á svolítið nýstár-
legt afbrigði af Rocky-sögunni,
sem svo vinsæl hefur verið und-
anfarna áratugi. Á miðöldum
dreymir fátækan son „þakgerðar-
manns“ um að verða riddari og
það sem kallað er heimsmeistari í
burtreiðum (í Hollywood-landi
Helgelands er haldin heimsmeist-
arakeppni í burtreiðum) og hann
vinnur að markmiði sínu mjög
heftur af aðstæðum sínum en
dyggilega studdur af vinum sín-
um. Í söguna blandast ástarsaga
milli verðandi burtreiðarmeistar-
ans og íðilfagurrar aðalskonu,
átök milli hans og vonda riddar-
ans, sem beitir brögðum, og nú-
tíma rokklög, sem ómögulegt er
að sjá að eigi erindi í miðaldir
þessar, þótt furðulegar séu.
Helgeland hefur algerlega
frjálsar hendur virðist vera til
þess að gera riddarasögu sína eft-
ir eigin höfði hafandi unnið
nokkra sigra í draumaverk-
smiðjunni með handriti „L.A.
Confidential“ og leikstjórn endur-
gerðarinnar „Payback“. Hann er
leikstjóri, handritshöfundur og
framleiðandi (ásamt öðrum) og
hefur að markmiði að brúa bilið
milli nútímans og miðalda með
rokki. Áhorfendur á burteiðum
taka undir með hljómsveitinni
Queen og syngja „we will rock
you“ og á dansleik hefðarfólksins
breytist allt í einu takturinn og
fólk byrjar að dansa undir einu af
kunnustu lögum David Bowie.
Gengur þá vondi riddarinn, leik-
inn af Rufus Sewell, af balli og lýs-
ir svipur hans í senn vantrú, undr-
un og jafnvel skelfingu, og er það
nokkuð í takt við manns eigin upp-
lifun.
Helgeland leggur mikla áherslu
á galsafenginn hressileika og
húmor þegar hann lýsir riddara-
efninu og vinum hans. Ástralska
nýstirnið Heath Ledger fer með
aðalhlutverkið og lýsir ungum
manni sem dreymir um að vinna
sig frá stétt sinni, þakgerðar-
mönnunum, og forframast í heimi
riddaramennsku og burtreiða.
Mark Addy er meðreiðarsveinn
hans og efasemdarmaður all-
nokkur. Paul Bettany er skáldið
Chaucer, sem ætíð er mjög skáld-
legur, og Shanynn Sossamon leik-
ur glæsikvendið Jocelyn, sem þrá-
ir heitt unga manninn.
Helgeland á auðvelt með að láta
áhorfandann halda með þessu liði
öllu þótt ekki takist honum að
leikstýra því sérlega vel en eina
hliðarsagan sem ristir verulega
djúpt er saga föður og sonar, þak-
gerðarmannsins og riddaraefnis-
ins. Þar glittir í raunverulegt
drama á milli þess sem rokkað er
feitt á burtreiðunum. Þær eru
furðulega endurtekningasamar og
slíkir eru yfirburðir okkar manns
(og frumleiki sögunnar) að maður
upplifir hann einhvern veginn
aldrei í nokkurri einustu hættu.
Rokkað á
burtreiðum
KVIKMYNDIR
S t j ö r n u b í ó ,
L a u g a r á s b í ó ,
B o r g a r b í ó , A k u r e y r i
Leikstjórn, handrit og framleið-
andi: Brian Helgeland. Kvik-
myndataka: Richard Greatrex.
Tónlist: Carter Burwell. Aðal-
hlutverk: Heath Ledger, Mark
Addy, Rufus Sewell, Paul Bett-
any, Shannyn Sossamon. Col-
umbia 2001. 125 mín.
„A KNIGHT’S TALE“
Arnaldur Indriðason
Höfundur: Edward Albee.
Þýðandi: Jónas Kristjánsson.
Leikarar: Lilja Guðrún Þor-
valdsdóttir, Pálmi Gestsson,
Inga María Valdimarsdóttir,
Rúnar Freyr Gíslason. Leik-
stjóri: Kjartan Ragnarsson.
Leikmynd og búningar: Axel
Hallkell.
Umsjón með tónlist: Sigurður
Bjóla.
Lýsing: Björn Bergsteinn Guð-
mundsson.
Leikarar og
listrænir
stjórnendur