Morgunblaðið - 30.04.2002, Side 51

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 30. APRÍL 2002 51
við úr dýrindis postulínsbollum sem
munu hafa komið úr búi foreldra
hans. Sumarið á eftir réð hann mig
sem aðstoðarmann sinn við mann-
fræðirannsóknir í Þingeyjarsýslum,
kenndi mér handtökin við mælingar
og sýnatöku, hvernig stinga skyldi
nál í fingur, kreista út blóð og greina
blóðflokk. Aðeins eitt kunni ég betur
en Jens og það var hvernig klippa
skyldi hárlokk af höfði manna án þess
að veruleg lýti hlytust af. Þetta sum-
ar kynntist ég því hvernig Jens gat
hrifið menn með sér í því verkefni
sem var ævistarf hans, hvernig hann
framkvæmdi rannsóknir sínar af eld-
móð og óbilandi trú á miklivægi
þeirra og hvernig mannfræðin var
honum köllun fremur en starf. Fyrir
þessa sýn á vettvanginn og mikilvægi
fræðanna er ég honum ævinlega
þakklát.
Frá þessum löngu liðnu sumrum
höfum við verið vinir og samferða-
menn á vettvangi mannfræðinnar.
Við höfum ekki alltaf verið sammála
um alla hluti en á vináttu okkar hefur
aldrei borið skugga. Hin síðari ár töl-
uðum við gjarnan saman í síma og
voru það oft löng samtöl krydduð
hlátrasköllum og margvíslegum
mannlífsspekúlasjónum. Nú hringir
síminn ekki lengur með Jens á lín-
unni. Hann er heldur ekki lengur að
finna á göngu um miðbæinn á brún-
um frakka með belti og köflóttan
flókahatt á höfði ávallt reiðubúinn til
að eiga upplífgandi samtöl á götu-
hornum sama hvernig viðraði. Nú
kveð ég þennan vin minn. Önnu konu
hans, Ólöfu systur hans og öðrum að-
standendum vottum við Friðrik sam-
úð okkar. Það geri ég einnig fyrir
hönd stjórnar Mannfræðistofnunar
Háskóla Íslands og félagsvísinda-
deildar Háskóla Íslands og þakka
honum fyrir ævistarf hans sem reyn-
ast mun íslenskri mannfræði ómet-
anlegt um ókomna tíð. Blessuð sé
minning Jens Ólafs Páls Pálssonar.
Sigríður Dúna Kristmunds-
dóttir, formaður stjórnar
Mannfræðistofnunar Háskóla
Íslands og varaforseti
félagsvísindadeildar Háskóla
Íslands.
Dr. Jens Ó.P. Pálsson varð fyrstur
Íslendinga til að ljúka háskólaprófi í
mannfræði. Það var því að vonum að
við ættum margt sameiginlegt þegar
ég hafði lokið prófum í sama fagi.
Enda þótt Jens legði höfuðáherslu á
hinn líffræðilega þátt mannfræðinn-
ar, en ég hinn félags- menningarlega,
beindist áhugi okkar beggja að hinu
flókna samspili erfða og umhverfis.
Þegar Jens stofnaði Íslenska mann-
fræðifélagið gerðist ég félagi og á
vegum þess flutti ég fyrsta opinbera
fyrirlestur minn um mannfræði.
Dr. Jens stundaði háskólanám
bæði í Bandaríkjunum og í Evrópu.
Lengst dvaldist hann í Þýskalandi og
var um árabil í samstarfi við mann-
fræðinga í háskólanum í Mainz. Meg-
inviðfangsefni hans voru rannsóknir
á ýmsum líffræðilegum eiginleikum
Íslendinga og fór hann um flest héruð
landsins til að afla rannsóknargagna.
Hann var ákaflega duglegur rann-
sakandi, í honum logaði eldur vísinda-
mannsins sem unir sér hvergi betur
en við rannsóknir og úrvinnslu gagna.
Hann var kröfuharður við sjálfan sig
og aldrei fannst honum nóg gert, allt-
af var mörgu ólokið, svo margt sem
eftir var að skoða. Afköst hans voru
mikil og undravert hve mikið hann
komst yfir af flóknum og vandasöm-
um rannsóknum við erfiðar aðstæð-
ur. Fjölmargar ritgerðir, byggðar á
rannsóknum hans, hafa birst í virt-
ustu mannfræðitímaritum austan
hafs og vestan. Hann flutti fyrirlestra
á vísindaráðstefnum víða um heim og
sat í stjórnum alþjóðlegra mann-
fræðifélaga. Þörf er á að gera verk
hans aðgengileg öllum almenningi því
að þar er að finna merkilegar upplýs-
ingar um íslensku þjóðina.
Dr. Jens átti frumkvæði að því að
Mannfræðistofnun Íslands var komið
upp og veitti hann henni forstöðu um
árabil, eða allt þar til hún var tengd
félagsvísindadeild Háskóla Íslands.
Jens fylgdist vel með stofnun fé-
lagsvísindadeildar og þótti heppilegt
að tengja mannfræðina félagsvísind-
um. Það var því við hæfi að hann yrði
prófessor við deildina. Það undir-
strikaði að maðurinn er bæði líffræði-
leg og félagsleg vera sem ekki verður
skilin og skýrð nema hún sé skoðuð
frá öllum hliðum.
Dr. Jens var um margt sérstæður
persónuleiki. Honum fylgdi andblær
evrópskrar hámenningar og siðfág-
unar, án hátíðleika eða uppgerðar.
Smekkvísi og glæsileiki einkenndi
allt fas hans.
Nú er mér efst í huga hve góður fé-
lagi hann var og traustur vinur. Það
var gott að sitja hjá honum, með
hauskúpurnar í gluggakistunni, og
heyra hann segja frá ferðum sínum
um víða veröld, samskiptum sínum
við skrýtna og ekki skrýtna vísinda-
menn af ýmsu þjóðerni, rabba um þá
möguleika sem sameindalíffræðin
opnaði mannvísindunum, eða skiptast
á síðustu fréttunum úr bænum. Jens
gat verið manna glaðastur og var
gæddur þeirri gáfu að geta séð skop-
legar hliðar á ýmsu því sem aðrir
tóku ekki eftir. Ljúfmennsku hans og
uppörvun fæ ég seint þakkað sem
vert væri.
Vinátta okkar átti ekki aðeins ræt-
ur í sameiginlegum áhugamálum
heldur vorum við einnig tengdir fjöl-
skylduböndum. Hólmfríður kveður
kæran frænda sinn með þakklæti fyr-
ir hlýja elskusemi alla tíð.
Við vottum Önnu, systrum hans og
öðrum ástvinum einlæga samúð.
Haraldur Ólafsson.
Fyrir rúmum fjörutíu árum lágu
leiðir okkar saman – og alla götu síð-
an, því Jens Ólafur Páll var enginn
léttvigtarmaður sem þú hittir og
gleymir. Vinátta var merkingarhlaðið
orð í huga hans. Hann var vinfastur
svo af bar. Jens var fágaður heims-
maður sem hafði aflað fanga við virt
menntasetur í gömlum og nýjum
heimi, en fyrst og fremst var hann þó
Íslendingur. „Land, þjóð og tunga“
var honum ekki síður en Snorra
„þrenning sönn og ein“.
Ég minnist kvölds á heimili okkar
Inger í Oxford að okkur varð tíðrætt
um landamæraleysi góðra vísinda
sem sendi fólk einatt „um víðan sjá“ í
leit, ekki að löndum, heldur sjónar-
miðum.
Leit sem iðulega endaði „á annar-
legri strönd“. Hvar myndi t.d. starfs-
vettvangur okkar verða þegar við
tækjum að lýjast á volki þangsins?
Jens taldi sýnt að það yrði á Íslandi
þótt eftirspurn væri þar engin eftir
starfskröftum okkar. Talaði Jens
Ólafur Páll sig nú heitan móti „er-
lendu regni og ókunnum vindum“ og
þaggaði loks niður í mér með því að
vitna í fleygar ljóðlínur þess skálds
sem mér þótti vænst um „þú átt mig,
ég er aðeins til í þér“. Gegn list duga
engin rök og það vissi minn vinur,
sem deildi sterkri listamannsæð með
öllu sínu fólki.
Að Jens talaði sig heitan var hluti
persónutöfra hans. Og víst er að aldr-
ei hefði Una móðir Erlendar talið
hann Jens „skoðunarlítinn mann“.
Hann var reyndar svo fylginn sér að
sumum hæglætismönnum þótti hann
ekki alltaf sjást fyrir. Á þeim árum
þótti mér einsýnt að meginvandamál
hæglætis og úrtölumanna og fjölda
annarra gáfumanna auk Stefáns
skálds frá Hvítadal væri skoðunar-
leysi. Vandamál Jens Ólafs Páls var
það hins vegar ekki og skoðanir hans
náðu smám saman fótfestu og því
fleiri sigra sem hann vann á löndum
sínum og á sjálfum sér, þeim mun
hallari varð ég undir boðskap Unu
sem Halldór Laxness orðaði svo
„skoðunin ein, og ekkert nema skoð-
unin, gerir mann að manni auk þess
að vera skáld“. Og hvar í ósköpunum
haldið þið að íslensk mannfræði væri
á vegi stödd í dag hefði Jens farið
troðnar slóðir og prúður beðið lags?
Ekki svo að skilja að prúðmennsku
væri nokkru sinni vant í fasi hans og
framsögu. Jens Ólafur Páll var höfð-
ingi af gamla skólanum. Hann var
fyrirmannlegur í allri framgöngu og
skipti þá aungu hvort hann fór þar
prúðbúinn eða á inniskóm og sloppn-
um góða.
Eðlislæg gestrisni og hlýr húmor
eldhugans tryggði ávallt góða stund
og eftir að Anna og Jens leyfðu æsku-
ást að blómstra var sem höfðings-
bragurinn magnaðist og var þó ærinn
fyrir. Ef ykkur sem lesið þetta, finnst
ég vera að draga upp mynd af trú-
boða þá er það ekki fjarri lagi. Engin
gjá er milli trúar og vísinda né listar
og vísinda.
Þetta eru þrjár meginundirstöður
menningar okkar. Um það vorum við
Jens sammála. Víst var hann sérstak-
ur. Hann varð t.d. spámaður í sínu
föðurlandi.
Að vísu var hann lengi vel rödd
hrópandans en þar kom að leikir jafnt
sem lærðir gáfu gaum að orðum hans.
Jens var rökfastur og afburðavel les-
inn en talaði sig gjarnan heitan eins
og ég lýsti að ofan. Hitinn kom frá
innri glóð – um þá glóð varð ekki efast
enda grunnt á henni, og fylgismenn
hópuðust í Mannfræðifélagið. Það var
stuðningsyfirlýsing við Jens og
áskorun til stjórnvalda að styrkja
rannsóknir á lifandi Íslendingum.
Háskólaráð skildi þetta og þekkti
sinn vitjunartíma. Mannfræðistofnun
Háskóla Íslands varð að veruleika
1974. Í reglugerð segir að hlutverk
Mannfræðistofnunar Háskóla Ís-
lands sé „fyrst og fremst að annast
mannfræðilegar rannsóknir á Íslend-
ingum, einkum athuganir á líkams-
einkennum, eðlilegum erfðum og lík-
amsþróun með hliðsjón af umhverfi,
tíma og sögu“. Og framfylgdi Háskóli
Íslands hér stefnumörkun frumherja
í mannfræðirannsóknum á Íslending-
um eins og segir í Árbók Háskóla Ís-
lands. Starf brautryðjandans stóð og
féll með samstarfsvilja og skilningi
fólksins í landinu því rannsóknir Jens
kröfðust einatt talsverðra tímafórna
þátttakenda. Reyndust þá fortölu-
hæfileikar og persónuleiki vísinda-
mannsins oft og iðulega mikilvægasta
rannsóknartækið. Jens afrekaði
þannig margföldu dagsverki hávaða-
laust.
Ástvinir Jens Ólafs Páls hafa nú
reynt að „Apríl er grimmastur mán-
aða“.
Vinur, af heilum huga barmafull-
um af þakklæti geri ég orð Jakobínu í
Dægurvísu að mínum „Gott er að
eiga góðs að minnast“.
Jóhann Axelsson.
Aðeins örfá orð um tengsl mín við
manninn Jens Ó.P. Pálsson, það
verða aðrir til að skrifa um hina hlið-
ina á Jens, frumkvöðulinn og vísinda-
manninn.
Ég þekkti auðvitað líka vísinda- og
ákafamanninn Jens og man vel þegar
ég hitti hann í fyrsta skipti fullan af
eldmóði með þeldökkum samstarfs-
manni sínum í tei á hóteli í Oxford. Og
er ég hugsa til baka held ég að líf mitt
hafi breyst dálítið þegar frá þeim
degi. Persónuleiki Jens var svo sér-
stakur að ég get helst lýst áhrifum
hans á mig með því að hann hafi bætt
„nýrri vídd“ í tilveru mína. Að lýsa
honum með venjulegum orðum nær
engan veginn því sem hann var og er
mér, en hlýjan, einlægnin og glæsi-
mennskan var óvenjuleg.
Dæmigert fyrir reynslu mína af
Jens var að ekki fór ég svo á sjúkra-
hús af litlu eða stóru tilefni að hann
kæmi ekki til mín með blóm hvernig
sem viðraði eða færðin var. Það voru
ekki alltaf margir sem vissu hvar ég
var þá – en hann vissi það.
En Jens hafði sínar skoðanir á
hlutunum, sem stundum voru nokkuð
til hliðar við það viðtekna og var
óhræddur við að ganga á móti
straumnum. Hann var hvergi einfald-
ur í sniðum né auðlesinn. Jens kom
frá sérstæðu menningarheimili og
fjölskyldu, með honum fannst mér ég
upplifa það einstaka og sérstaka úr
þessari menningu, allt lauslegt var
numið burt, aðeins það sem skipti
máli var eftir.
Böndin voru sterk á milli okkar og
þau slitna ekki þótt hann sé ekki leng-
ur hér, ég var orðin fjarveru hans vön
hin síðari ár og hann var jafnmikill
hluti af lífi mínu þrátt fyrir hana. Öll
símtölin okkar geymast í minning-
unni og eftir hvert símtal hafði eitt-
hvað bæst við mig. Þess mun ég
sakna.
Jens var með okkur Jóhanni þegar
við giftum okkur fyrir 42 árum og
hann hefur verið með okkur síðan og
mun vera meðan ég er hér.
Inger R. Jessen.
 Fleiri minningargreinar um Jens
Ólaf Pál Pálsson bíða birtingar og
munu birtast í blaðinu næstu daga.
(
)
  6J"/".
.

++$
,9 $$ #&A
 !
 ,
 
 %    
 .   
.  

# 
&'  %&&'
!

. : 
 
* 



0$$,  ( *+
/$+' $? ' $
= #
  #   >

    >  . 

 

   

 
"..E

G"
.

 G$!::$1
3 4!*%$
&++$ '&<9 ' $
& $  '& *+

$+%:&.&(K&<9 *+ )&  ' $
 -(
 !<9 ' $ >J+G '$: *+
   #+#-+*% +%-::&#+
=#*>
 .





  
5
=
.


( %+'L
 !

 %& ( ' $
G$=+ *+ -=+' $
, +&=+ *+ +$=+ *+
 *%#+#+#-+
= # ) .  # 
>
     >  . 

 

 
)      

 "".3


6



#%%$+%:$ 
,!++#&1

$% &($$
%+0:++ ' $
#-++%'#-+*%#+#-+
=#
 >
 
  >  . 

 
  

  /
0




&# -% ( ' $
3+ ( ' $ ,$++, '  *+
-% ( ' $ , %$
!$+# -+ *+
       #+#-+*%#+#+#-+
(
)   

  6,




" 9&$ $:$ $
9,%: ;1 !
 ,
    
 
 '     .   ( 

& %&&'
  * $+  . "%$ *+
 ,$ '&3 ' $ "$&, ' *+
 %+ * $+ 
 3 6 ++* $+ 
 #+#-+*%#+#+#-+