Morgunblaðið - 18.07.2002, Blaðsíða 40

LISTIR
40 FIMMTUDAGUR 18. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
TÓNLISTARHÓPURINN Stelk-
urinn steig á svið í Skriðuklaustri í
Fljótsdal og frumflutti tvö ný verk
eftir Charles Ross, samin á þessu ári.
Það vekur alltaf athygli þegar ný
verk eru frumflutt og svo var einnig
að þessu sinni. Þetta dugmikla fólk
sem að Stelknum stendur, sem stofn-
aður var árið 2000, hefur það á
stefnuskrá sinni að spila nútímatón-
list og kynna fyrir sveitungum sínum
svo og öðrum er á vilja hlýða. Að
þessu sinni má segja að Stelkurinn
hafi aðeins víkkað svið sitt, því einn
meðlimur hópsins, Jón Guðmunds-
son, fyrrverandi barnaskólakennari
og flautuleikari, er einnig hneigður til
myndlistar og heldur sýningu á verk-
um sínum á Skriðuklaustri, bæði
vatnslitamyndir og ljósmyndir.
Charles Ross samdi tónverk við sýn-
ingu Jóns þannig að úr varð einskon-
ar gjörningur. Myndir Jóns eru ákaf-
lega glettnar svo ekki sé meira sagt,
en í þeim læðist alvarlegur tónn þar
sem myndlistarmaðurinn veltir sam-
félaginu og samferðamönnum fyrir
sér. Inná margar þessara mynda hef-
ur listamaðurinn Jón ritað örsögur
eða prósa sem oftar en ekki fjalla um
sveitunga hans eða næstu nágranna-
byggðir sem gæti þó verið um hvern
sem er því nöfn persónanna skipta í
sjálfu sér ekki máli.
Ekki ætlar undirrituð þó að hætta
sér inná svið myndlistarinnar frekar
enda ekki hennar svið nema sem njót-
andi.
Tóngjöringurinn sem Charles
Ross smíðaði inn í þessa sýningu Jóns
kallar hann Lost in sveit, tuttugu
myndir í sex þáttum sem tengdir eru
saman með promenade-köflum fyrir
lágfiðlu, flautur, píanó, harmóníum
orgel, trompet, bassa og ýmis áslátt-
arhljóðfæri og frumstæða eletróníska
hljóðgjafa auk þess sem flytjendur
sungu á stundum.
Jón Guðmundsson flutti örsögur
sínar undir tónlistinni af miklum
myndugleik.
Uppbygging verksins minnti á tón-
verk Mussorgskíjs, Myndir á sýn-
ingu, sérstaklega þar sem promen-
ade-kaflarnir tengdu þættina saman
á þennan hátt. Enda verður að segja
að það form henti gjörningi sem þess-
um ákaflega vel. Að öðru leyti var
ekki að finna samsvörun í þessum
verkum. Charles Ross náði að túlka í
tónsmíð sinni ákaflega vel þennan
íróníska húmor Jóns, sérstaka glettni
hans og alvarlegan undirtón. Enda
sagði tónskáldið að það væri sérstak-
lega gaman að semja tónlist við
myndir Jóns, sem væru mjög mús-
íkalskar. Hljóðfæraskipan hópsins
ræður að sjálfsögðu miklu um verkið,
eins óhefðbundin og hún er, þá tókst
Charles að setja hana saman á mjög
sannfærandi hátt sem segir að hér sé
mikill hæfileika- og kunnáttumaður á
ferð. Flytjendur, þau Charles Ross á
lágfiðlu, Jón Guðmundsson á flautu,
Suncana Slamning á hljómborð, Páll
Ívan á bassa og Annegret Unger á
trompet, skiluðu öllu sínu af stakri
prýði auk þess sem þau sungu og léku
á ýmis ásláttarhljóðfæri. Þessi vel
samstillti hópur frumflutti síðan eftir
hlé og góðar veitingar frú Elísabetar
Þorsteinsdóttur á Skriðuklaustri,
annað verk eftir Charles, Sjálfsmynd
með Stelki. Þar sem hópurinn taldi að
nú hefðu tónleikagestir hugsanlega
fengið nóg af nútímatónlist í bili, var
verkið kynnt fyrir hlé og kváðust þau
byrja að spila án þess þó að krefjast
þess að tónleikagestir væru aftur
komnir til sæta sinna ef þeir á annað
borð hefðu áhuga á að setjast aftur.
Okkur var í sjálfsvald sett að vafra
um á meðan. Þau hófu því leikinn eft-
ir hlé, líkt og Stelkurinn sjálfur hefði
getað gert fyrir utan húsið og spjall-
andi fólkið lagði hlustir við og fljót-
lega voru allir komnir í sæti, hlustuðu
sem bergnumdir væru á þessa
heillandi tónlist sem barst um húsið
töfrum líkt. Þessi tónlist var nefni-
lega dálítið sérstök. Hún minnti um
margt á verk frönsku impressionist-
ana í nýstárlegum búningi þó og
knappari stíl. Tónskáldið fæst þarna
aðallega við lítil tónbil, jafnvel kvart-
tóna, á svo ótrúlega lagrænan hátt.
Sjaldan eða aldrei hefur undirrituð
komist jafnnærri náttúrunni í tón-
leikasal eins og þennan dag. Merki-
legt nokk, því mörg þeirra hljóða sem
verkið byggist á eru komin úr hljóð-
heimi Zagreb-borgar. Kaflarnir eru
fjórir: Stafaspjald, Höfrungar, Loft-
ræsting í lyftu á hóteli í Metz og Gelt
að fugli. Að flutningi loknum fór mað-
ur að velta því fyrir sér hvernig væri
t.d. hægt að upplifa íslenska náttúru
svo sterkt undir kaflaheitinu Loft-
ræsting í lyftu á hóteli í Metz, og
komst kannski að sömu niðurstöðu og
tónskáldið; náttúran getur verið hvar
sem er – hin innri náttúra. Þó við-
urkennir tónskáldið að umhvefis-
hljóðin í kringum heimili hans á Eið-
um hafi haft nokkur áhrif á gerð
verksins. Það verður spennandi að
fylgjast með tónskáldinu Charles
Ross í framtíðinni sem nú er að ljúka
meistaragráðu frá tónlistarháskólan-
um í Dartington þar sem hann hefur
unnið undir leiðsögn Franks Danyers
og áður hjá Morton Feldman.
Flutningur þessi var styrktur af
Menningarráði Austurlands og var
það vel. Það eru sjóðir sem þessir
sem hugsanlega geta hvatt listamenn
til góðra verka á landsbyggðinni.
Vonandi fá íbúar á höfuðborgarsvæð-
inu að njóta þess að fylgjast með flugi
Stelksins, sem flaug hátt á Skriðu-
klaustri.
Stelkurinn hefur sig
til flugs í Fljótsdal
TÓNLIST
Skriðuklaustur í Fljótsdal
Frumflutningur: Lost in sveit og Sjálfs-
mynd með Stelki eftir Charles Ross.
Flytjendur: Stelkurinn (Charles Ross, Jón
Guðmundsson, Suncana Slamning, Páll
Ívan og Annegret Unger).
TÓNLISTARHÓPURINN STELKURINN
Ingveldur G. Ólafsdóttir
MARGVÍSLEG smákvikindi hafa
mönnum verið lengi til ama. Við hér á
úthafseyju á norðurslóð höfum þó
mátt prísa okkur sæl fyrir, hve smá-
dýrafánan er fáskrúðug miðað við
suðlægari lönd. Hins vegar er því svo
farið, að flestum, sem fjandskapast
við pöddum, verður sjaldnast hugsað
til nytsemi þeirra, meðal annars við
að éta þær, sem illskeyttari eru,
fræva plöntur, eyða rotnandi lífefn-
um, auk þess sem margar eru prýdd-
ar ómælilegum skartbúningi, svo að
unun er á að horfa. Hitt er ekki síður
undrunarefni, hvernig lífi þeirra er
háttað, sem hefur náð að þróazt hér á
jörðu í nær 400 miljón ár. Smádýr
urðu á undan okkur mönnunum við
ýmis verk. Geitungar hafa framleitt
pappír úr viði frá örófi alda og nota til
hreiðurgerðar; ýmsar bjöllur urðu
fyrstar til að bora í harðasta tré og
fyrsta holnálin, sem var notuð til að
ná safa úr sáldæðum plantna, var
sograni á blaðlús. Eiturefni, sem sum
skordýr drepa bráð sína með, koma
jafnframt í veg fyrir að hún rotni, og
þá framleiða skordýr sæta vökva,
ýmis vaxefni notuð í byggingar, gljá-
lakk, silkiþræði og karmínrautt lit-
arefni, svo að fátt eitt sé nefnt. En
þrátt fyrir þessa undraveröld, eru fá-
ir, sem hafa heillast af þessum smáu
lífverum. Það kann öðru fremur að
stafa af því, að lítið úrval bóka hefur
verið á boðstólum.
Bókin Dulin veröld er því mjög svo
kærkomið verk. Hún fjallar um smá-
dýr á Íslandi eins og undirtitill henn-
ar segir til um. Höfundar bókarinnar
eru þrír og hafa valið að greina frá
smádýrum í máli og myndum á þá
leið að rekja um leið sögu smádýr-
anna frá því um landnám til upphafs
þessarar aldar. Með þessu móti næst
meiri dýpt í frásögnina en ella og hún
varpar ljósi á líffélög dýranna, breyt-
ingar á þeim og hvernig dýrin hafa
náð að laga sig að ólíkum staðháttum
í tímans rás.
Sagan hefst um landnám, þá er
Ketilbjörn gamli sigldi skipi sínu, El-
liða, inn Elliðaárós og síðan er haldið
upp með ánum bæði í tíma og rúmi,
ef svo má að orði komast. Höfundar
kalla svæðið fyrir neðan heiði Elliða-
árdal, eins og margir gera nú, en
fróðlegt væri að fá að vita, hve gam-
alt það nafn er.
Á leið upp með ánum verða á vegi
manns hátt í hundrað smádýr úr hópi
liðdýra, aðallega skordýr og áttfætl-
ur. Ítarlegur texti er um hvert
þeirra, og er þar meðal annars sagt
frá lifnaðarháttum, æti, hvenær þau
eru helzt á ferli og ýmsu öðru, sem er
athyglisvert. Þá er tafla yfir ævifer-
ilinn, það er að segja hvenær hvert
lífsform, púpa, lirfa, egg og full-
þroska dýr, er virkt. Hverju dýri er
gefið íslenzkt nafn og munu mörg
þeirra vera ný. Hvernig til hefur tek-
izt verður tíminn að leiða í ljós.
Enda þótt meginmálið sé bæði
ljóst og oft lipurlega samið, eru það
þó ótvírætt einstakar litmyndir Odds
Sigurðssonar, sem gæða bókina lífi.
Það hefur þurft mikið þolgæði til
þess að fanga þessi mörgu, mjög svo
kviku dýr á filmu. Þannig er því hátt-
að, að hér er ekki um neinar uppstill-
ingar að ræða, heldur eru allar
myndir teknar í náttúrunni án nokk-
urra bellibragða. Eins og gefur að
skilja eru myndirnar ekki allar jafn-
góðar; engin er þó lök en þær beztu
sannkölluð listaverk. Það er reyndar
engin mælistika til að dæma um,
Lífshlaup liðdýra
BÆKUR
Náttúrufræðirit
Höfundar: Guðmundur Halldórsson, Odd-
ur Sigurðsson og Erling Ólafsson. 171
bls. Útgefandi er Mál og mynd ehf.
Reykjavík 2002.
DULIN VERÖLD – SMÁDÝR Á ÍSLANDI
Morgunblaðið/Golli
Útgefendur og höfundar bókarinnar Dulin veröld.
F
regnir herma að
Bandaríkjamenn
hafi ákveðið að
hætta að reyna að
standa í frið-
arviðræðum við Yasser Arafat
Palestínuleiðtoga vegna þess að
þeim hafi fundist sem aldrei væri
neitt að marka það sem hann
segði. Gjáin á milli orða hans og
gjörða var staðfest, og ekki útlit
fyrir að hún færi neitt minnkandi.
Og ef út í það er farið, man ein-
hver eftir því að hafa heyrt eða
séð Arafat tala öðru vísi en sem
einlægan friðarpostula? (Hann
fékk meira að segja Nóbelinn fyr-
ir friðarvilja). En er í rauninni
líklegt að maður sem hefur allan
sinn aldur
staðið í átök-
um – bæði
innbyrðis
valdabaráttu
meðal Palest-
ínumanna og
baráttu fyrir
tilvist palestínsku þjóðarinnar
gegn ofurvaldi Ísraela – geti yf-
irleitt haft nokkra hugmynd um
hvað friður í raun og veru er? Má
ekki telja líklegra, að fyrir Arafat
sé ófriður eiginlega hið eina eðli-
lega ástand?
Þótt orð kunni að vera til alls
fyrst hafa þau þann stóra galla að
þau endast stutt svona ein og sér.
Þar kemur, að rukkað er um inni-
stæðuna sem þau láta líta út fyrir
að sé fyrir hendi. Það er svolítið
eins og núna sé fólk víða um heim
að byrja að heimta eitthvað meira
en bara orð.
Þrátt fyrir að George W. Bush
Bandaríkjaforseti talaði um það í
ræðu í síðustu viku að nú skyldi
skorin upp herör gegn svikulum
kaupsýslumönnum sem pretta
fjárfesta, viðskiptavini og sitt eig-
ið starfsfólk varð engin breyting
á verðbréfamörkuðunum – hluta-
bréfin héldu áfram að lækka, og
þegar þetta er skrifað eru þau
enn á niðurleið.
Þótt forsetinn segði fjálglega
að það sem bandarískt efnahags-
líf þyrfti umfram allt á að halda
væri bætt siðferði og sam-
viskusemi hafði það engin áhrif á
þá sem kaupa hlutabréfin á Wall
Street – hina alkunnu fjárfesta.
Er það nema von? Það sem
fjárfestarnir hafa glatað er traust
á stjórnendum fyrirtækjanna sem
fjárfestarnir hafa verið að festa fé
sitt í. Fjárfestarnir hafa komist
að napurlegri raun um það, að orð
forstjóranna voru eins og orð
Arafats – alveg án innistæðu. Og
þeir virðast heldur ekki hafa
mikla trú á því að orð Bush for-
seta séu mikið meira en snuð, og
núna vilja þeir fá fullvissu um að
það sé í rauninni eitthvað í pel-
anum.
Og hér heima á Íslandi virðist
sem nokkrir menn séu að remb-
ast við að halda á floti fréttafjöl-
miðli – Fréttablaðinu – með því
að standa ekki við orð sín um að
þeir muni greiða starfsfólki laun.
En um leið virðist sem þeir ætlist
til þess að þau orð sem þeir birta í
þessum fjölmiðli sínum séu tekin
trúanleg.
Það er vægast sagt óljóst
hvaða hugmynd þessir menn hafa
um það hvernig orð virka. Lítur
helst út fyrir að þeir haldi að
maður geti ákveðið sjálfur á
hvaða orðum manns fólk taki
mark og hvaða orðum manns fólk
taki með fyrirvara. Kannski eru
þessir menn haldnir kvilla sem
stundum fer að hrjá fólk sem
hrærist mikið í orðum – því fer að
finnast orðin vera sjálfsagðir
hlutir sem ráðskast má með að
vild.
Núna, þegar fólk virðist vera
farið að heimta eitthvað meira en
bara orð, er stundum komist svo
að orði að það hafi sprungið (eða
hjaðnað, ef menn vilja síður vera
dramatískir) blaðra sem þanist
hafi út á síðasta áratug, með æv-
intýralegum uppgangi hlutabréfa
í allskonar fyrirtækjum, ekki síst
net- og fjarskiptafyrirtækjum.
(Mætti kannski líka segja að
harla lítið sé eftir í friðarblöðr-
unni sem blés út í Miðaust-
urlöndum í kjölfar Óslóar-
samkomulagsins 1993).
Og úr hverju var þessi blaðra?
Skyldi þó ekki vera að þetta hafi
verið einskonar orðablaðra? Að til
hafi orðið heill heimur gerður úr
orðum – en því miður engu nema
orðum. Reyndar er til á íslensku,
sem og öðrum málum, gott orð yf-
ir svona orðaheim: Skáldskapur.
Nú má enginn halda að með
þessum orðum sé verið að agnú-
ast út í skáldskap eða halda fram
þeirri flatneskju að allur skáld-
skapur sé lygi. Slíkt væri einföld-
un sem erfitt gæti orðið að færa
haldgóð rök fyrir. Skáldskapur er
ekki bara fágað skálkaskjól í
hörðum heimi. Fremur skal tekið
undir þau orð Halldórs Laxness
að sá sem ekki lifi í skáldskap lifi
ekki af hér á jörðinni.
En þá dettur manni óhjá-
kvæmilega í hug að þótt Halldór
hafi skrifað þessi orð fór því fjarri
að hann hafi sjálfur lifað í skáld-
skap. Þarf ekki annað en benda á
alræmda vinnusemi hans og gríð-
arleg afköst því til sönnunar. (Var
Halldór þá með þessum flottu
orðum kannski bara að auglýsa?
Ja, að minnsta kosti eru þau nú-
orðið notuð í þeim tilgangi).
Samt hvarflar að manni að
þessi orð Halldórs hafi verið svo-
lítið eins og tímanna tákn und-
anfarinn áratug, og að menn hafi
lifað í orðaheimi, en nú sé að
koma í ljós að þessi heimur var,
eins og Pétur Gunnarsson rithöf-
undur orðaði það: „heimur sem
virkar innan í heimi sem virkar
ekki“, og að núna, þegar orða-
blaðran er sprungin, blasi ekkert
við nema þessi ytri heimur sem
virkar ekki.
Fyrir löngu – áður en orða-
heimur síðasta áratugar þandist
út – voru fleyg á Íslandi orð Sig-
fúsar Daðasonar skálds um orð,
sem vitnað er til hér að ofan. Ef
til vill hefur það líka verið tím-
anna tákn undanfarinn áratug, að
lítið hefur farið fyrir þessum orð-
um Sigfúsar. Ætli þau fái nú
vængi á ný?
Það er víst rétt að fara varlega
og gleyma því ekki, að seinna í
sama ljóði sagði Sigfús: „Hvað
sem öllu líður vil ég biðja menn /
að fara varlega með orð / þau
geta sprungið.“
Heimur
orðanna
„ ... ég segi alltaf færri og færri orð
enda hafði ég lengi á þeim illan bifur.
Tign mannsins segja þeir
þó þeir geri sér ekki ljóst að orð eru dýr
né með hverju þeir geti borgað.“
VIÐHORF
Eftir
Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
Sigfús Daðason: Hendur og orð (1959)