Morgunblaðið - 18.07.2002, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 FIMMTUDAGUR 18. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR um halla-
rekstur Landspítala –
háskólasjúkrahúss
koma ekki á óvart. Það
var fyrirséð. Ýmsar
ástæður eru fyrir því.
Má m.a. nefna aukna
starfsemi og óhag-
stæða verðlags- og
gengisþróun, sem hef-
ur leitt til mikilla verð-
hækkana á aðkeyptum
lækninga- og hjúkrun-
arvörum og lyfjum.
Augljóst er fjárhags-
rammi sjúkrahússins
er of þröngur miðað við
núverandi starfsemi.
Endastöð í tvennum skilningi
Landspítali – háskólasjúkrahús
(LSH) er endastöð þeirra sem þurfa
á heilbrigðisþjónustu að halda í
tvennum skilningi. Annars vegar
veitir sjúkrahúsið sjúklingum af öllu
landinu sérhæfðustu heilbrigðis-
þjónustuna. Hins vegar hefur skipu-
lag, ástand, áherslur eða aðstæður í
heilbrigðisþjónustunni leitt til þess
að LSH veitir þjónustu sem eðli-
legra og réttara væri að aðrir geirar
heilbrigðiskerfisins sæju um.
Of hátt þjónustustig
Í allt of ríkum mæli er fólki vísað í
sérhæfðustu og dýrustu þjónustuna
með vanda sem á að leysa á öðrum
stigum heilbrigðisþjónustunnar.
Fólki er vísað til LSH með jafnvel
einföldustu úrlausnar-
efni.
Hvert leitar kona
sem hefur verið með 40
stiga hita í þrjá daga og
hefur ekki náð sam-
bandi við heimilislækni
sinn? Vikubið er eftir
viðtali og símatími er
takmarkaður. Senni-
lega hringir hún á
bráðavakt LSH til að
fá ráð, en hugsanlega
bíður hún til eftir kl. 17
og hringir á Lækna-
vaktina. Mikil aukning
hefur verið á þjónustu
bráðavaktar LSH und-
anfarin ár, sem og Læknavaktarinn-
ar.
Hvert leita nokkur hundruð eldri
borgara sem eru á forgangslista eft-
ir vist á hjúkrunarheimili og þarfn-
ast mikillar hjúkrunar? Til LSH. Í
lok apríl sl. biðu 108 sjúklingar á
LSH eftir öðrum úrræðum utan
spítalans, þar af biðu 84 eftir vist á
hjúkrunarheimili. Þetta samsvarar
um 15% rúma á sjúkrahúsinu. Legu-
kostnaður á dag á sjúkrahúsi er 3–5
sinnum meiri en á hjúkrunarheimili.
Dvöl heima með miklum stuðningi
heimahjúkrunar og heimaþjónustu
kostar enn minna og er oft æskilegri
kostur frá sjónarhóli hins aldraða,
sem vill vera sem lengst heima hjá
sér.
Hvert fer foreldri í Reykjavík með
barn sitt sem hefur skorið sig og
þarf að sauma? Yfirleitt á slysa- og
bráðadeild LSH. Í nágrannasveitar-
félögum og um allt land sinna heilsu-
gæslustöðvar slíkum verkefnum.
Þjónustan er sú sama, en margfalt
ódýrara er fyrir einstaklinginn og
þjóðfélagið að veita hana á heilsu-
gæslustöðinni.
Hvert leitar maður á Suðurlandi,
sem þarfnast skoðunar vegna brjóst-
verks? Hann keyrir líklegast fram
hjá Sjúkrahúsi Suðurlands á Sel-
fossi, til Reykjavíkur á slysa- og
bráðadeild LSH.
Hvert er sjúklingi á landsbyggð-
inni vísað, þegar starfsemi næsta
sjúkrahúss á svæðinu er í lágmarki
vegna sumarleyfa eða af öðrum
ástæðum? Til LSH.
Hvert hringir kona sem er óróleg
heima um nótt, til að fá ráð og stuðn-
ing vegna óværs nokkurra vikna
gamals barns? Sennilega á fæðing-
ardeild LSH.
LSH, dýrasta og sérhæfðasta
heilbrigðisþjónustan, er endastöð of
margra sem þarfnast almennrar
þjónustu í heilbrigðiskerfinu. Er það
furða að erfitt reynist að halda
rekstri sjúkrahússins innan ramma
fjárlaga!
Rekstur LSH
Opinber starfsemi þarf að vera
undir stöðugum þrýstingi um aðhald
og hagkvæmni í rekstri. Stjórnend-
ur og starfsfólk LSH hefur staðið sig
vel við erfiðar breytingar á starfsemi
spítalans vegna sameiningar sjúkra-
húsanna í Reykjavík. Komið hefur
fram að raunkostnaður við rekstur
sjúkrahússins hefur minnkað um
0,6% milli áranna 1999–2000 og 1,2%
milli áranna 2000–2001. Starfsfólkið
hefur lagt mikið á sig til að halda
uppi góðri þjónustu við skjólstæð-
inga sína. Áherslum í starfsemi hef-
ur verið breytt t.d. með aukinni
þjónustu án innlagnar. LSH kemur
vel út í samanburði við sjúkrahús í
nálægum löndum um kostnað vegna
tiltekinna meðferða og aðgerða.
Legutími hefur styst og á sama tíma
hefur aðgerðum fjölgað til að
grynnka á biðlistum.
Hvað er til ráða?
Endurskilgreina þarf hvaða þjón-
ustu LSH á að veita og hvaða þjón-
usta er betur fyrir komið utan
sjúkrahússins. Mikilvægt er að hlúa
að hlutverki LSH sem háskóla-
sjúkrahúss, sem veitir sérhæfða
heilbrigðisþjónustu, sinnir kennslu,
rannsóknum og þróunarverkefnum.
Í því sambandi þarf að huga að teng-
ingum sjúkrahússins við sérhæfða
heilbrigðisþjónustu sem veitt er ut-
an LSH. Starfsemi heilsugæslunnar
þarf að hugsa upp á nýtt frá grunni.
Breyta þarf áherslum, auka for-
varna- og fræðsluhlutverk, breyta
opnunartímum og þjónustuformi
eftir þörfum þeirra sem njóta þjón-
ustunnar. Auka þarf heimahjúkrun
og aðra heimaþjónustu verulega til
að stuðla að því að aldraðir geti sem
lengst verið á heimilum sínum.
Símatorg um
heilbrigðisþjónustu
Setja þarf á stofn símatorg um
heilbrigðisþjónustu, þar sem al-
menningur getur leitað ráða og upp-
lýsinga um aðkallandi vanda og fær
leiðbeiningar um hvert það á að leita
innan kerfisins með tiltekin vanda.
Slík símaþjónusta hefur verið rekin í
Bretlandi á vegum opinberra aðila
frá árinu 1998 og tekur nú til alls
landsins. Kynnti ég mér rekstur
slíkrar þjónustu í Bretlandi nýverið.
Sýnt hefur verið fram á að um 40%
erinda til heilbrigðisþjónstunnar er
hægt að leysa með ráðleggingum
gegnum síma eða tölvupóst. Ein
rannsókn sýndi að þessi aðgengilega
þjónusta við almenning fækkaði
heimsóknum til heimilislækna um
helming. Sérþjálfaðir hjúkrunar-
fræðingar svara fyrirspurnum og er-
indum allan sólarhringinn, veita ráð-
gjöf og leiðbeiningar til almennings
um aðsteðjandi heilbrigðisvanda og
vísa þeim áfram þegar þörf er á.
Mikil ánægja er meðal almennings
með þessa þjónustu.
Breyttar áherslur
Þörf er á að breyta áherslum í ís-
lenskri heilbrigðisþjónustu með það
að markmiði að bæta aðgengi al-
mennings að upplýsingum og þjón-
ustu án þess að það þurfi að leita til
sérhæfðustu þjónustunnar. Meðan
LSH gegnir allsherjarhlutverki í
heilbrigðisþjónustunni og er gert að
taka að sér verkefni, sem í raun til-
heyra öðrum geirum heilbrigðiskerf-
isins, munum við hér eftir sem hing-
að til heyra af árlegum hallarekstri í
starfsemi hans.
Landspítali
– endastöð
Ásta Möller
Heilbrigðisþjónusta
Endurskilgreina þarf
hvaða þjónustu LSH á
að veita, segir Ásta
Möller, og hvaða þjón-
ustu er betur fyrir kom-
ið utan sjúkrahússins.
Höfundur er alþingismaður
Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík
og á sæti í heilbrigðis- og
trygginganefnd Alþingis.
NÚ eru 60 ár síðan
fyrstu skurðgröfurnar
voru teknar í notkun á
Íslandi. Það mun hafa
verið reynsla Vestur-
Íslendinga sem opnaði
augu manna hér á
landi fyrir því að
skurðgröfur með
dragskóflu væru best
fallnar til að grafa
framræsluskurði í ís-
lensku mýrarnar.
Keyptar voru tvær
gröfur og hóf fyrsta
grafan að grafa skurði
í Garðaflóa á Akranesi
en hin var send norð-
ur yfir heiðar. Akra-
nesgröfuna keyptu þeir Þórður Ás-
mundsson, útgerðarmaður á
Akranesi og Björn Lárusson, bóndi
á Ósi í Skilmannahreppi, en hina
Vélasjóður ríkisins.
Gröfurnar sem voru af gerðinni
Priestman Cub reyndust vel við
framræslu á blautum mýrum. Með
þessu opnaðist nýr heimur í jarð-
vinnu og það þarf ekki að aka lengi
um sveitir landsins til að sjá hve
víða skurðgröfurnar hafa komið að
ræktun landsins.
Eirik Eylands, deildarstjóri,
setti Akranesgröfuna saman í kola-
porti Þórðar á Akranesi, en hjálp-
armaður hans var Karl Auðunsson
á Jaðri. Eirik vann fyrst með gröf-
unni hinn 1. júní 1942 í Garðaflóa,
en síðan fór hann norður og vann
þar með hinni gröfunni, fyrir neð-
an Munkaþverá, í lok júní. Margir
unnu á Akranesgröfunni auk Karls,
m.a. þeir Árni Gíslason í Lykkju,
Guðjón Jónsson í Tjörn, Sigurður
Sigurðsson á Völlum og Sæmundur
Eggertsson í Sigtúnum.
Mörgum árum síðar sækir Karl
gröfu Vélasjóðs norður í Staðar-
mýrar og gerir hana upp fyrir
landbúnaðarsýningu. Eftir það er
hún flutt upp að Görð-
um á Akranesi, þar
sem hún er í umsjón
hans. Eftir að árin
líða fór vélin að
skemmast og kom þá
til tals að farga henni.
Þegar hér var komið
sögu barst Pétri G.
Jónssyni hjá Þjóð-
minjasafni Íslands
þetta til eyrna, en
hann brást þegar við
og bjargaði gröfunni
frá glötun. Pétur kom
gröfunni fyrst í hús í
Árbæjarsafni, en síðar
í geymslu Þjóðminja-
safnsins í Kópavogi.
Bjarni Guðmundsson forstöðumað-
ur Búvélasafnsins á Hvanneyri
hefur rætt við þjóðminjavörð um
lagfæringu og varðveislu gröfunn-
ar og mun safnið innan tíðar geta
boðið gröfunni húsaskjól á vegum
Búvélasafnsins og þá í samvinnu
við Þjóðminjasafnið.
Fyrstu jarðýturnar og
kílplógur Þorsteins á Ósi
Þegar skurðgrafan hóf vinnu í
Garðalandinu á Akranesi fóru
menn að huga að því hvernig hægt
væri að dreifa hinum miklu ruðn-
ingum sem upp úr skurðunum
komu. Afréð Verkfæranefnd þá að
kaupa beltatraktora með jarðýtu
til að vinna þetta verk. Voru pant-
aðar tvær vélar af gerðinni Int-
ernational TD 9. Aðra vélina tók
Verkfæranefnd til sinna þarfa en
hin var seld Sigfúsi Öfjörð í Norð-
urkoti í Flóa.
Ýta Vélasjóðs tók til starfa í
Garðaflóa 14. ágúst 1943. Kom
þegar í ljós að vinnubrögð hennar
voru hin bestu er á varð kosið,
bæði til að dreifa ruðningum og
jafna þá sem ræktunarvegi. Um
haustið 1943 var unnið með vélinni
að vegagerð á Skorholtsmelum í
Leirár- og Melasveit. Þar var lagð-
ur fyrsti vegarspottinn sem gerður
var með jarðýtu af íslenskum
mönnum hér á landi. Þannig losn-
aði skriðan. Kapphlaup varð um að
fá beltistraktora með jarðýtum og
fengu færri en vildu. Torfi bóndi í
Hvammi í Hvítársíðu varðveitir nú
fyrstu ýtuna.
Hér má einnig nefna til sög-
unnar íslenskt verkfæri, tengt
Garðalandinu, sem víða var notað
við túnrækt, en það var kílplógur
Þorsteins Stefánssonar bónda og
ýtustjóra á Ósi. Þorsteinn smíðaði
kílplóginn um miðjan sjötta áratug
síðustu aldar. Síðan tók vélsmiðan
Logi á Akranesi við framleiðslunni.
Kílplógar höfðu áður verið dregnir
af hestum, en það var svo Þor-
steinn sem lagaði plóginn að jarð-
ýtum. Ólafur Þorsteinsson, bóndi á
Ósi, hefur nú lýst áhuga á að koma
kílplóg föður síns upp í Búvélasafn-
inu.
Akranes er sögufrægt hvað sjáv-
arútveg varðar en þar var fyrsti
vísir að sjávarþorpi á Íslandi á 17.
öld. En eins og að ofan greinir þá
má segja það sama um sveitirnar
fyrir ofan bæinn. Þar er upphaf
vélaaldar í íslenskum landbúnaði,
en eins og kunnugt er kom Akra-
nestraktorinn 1918, keyptur til
landsins af þeim frændum Þórði
Ásmundssyni og Bjarna Ólafssyni
á Akranesi, og var honum einnig
beitt í Garðalandi með góðum ár-
angri. Traktornum var m.a. ætlað
að vinna í tengslum við móverk-
smiðju þá sem Þórður hugðist
reisa þar 1916, en í Garðaflóa var
eitt mesta mósvæði landsins. Einn-
ig var fyrirhuguð kartöflurækt þar
í stórum stíl. Mórinn var eins og
kunnugt er aðaleldsneytið á þess-
um árum og kartöflur uppistöðu-
fæða landsmanna.
Minnismerki
Það var eitt af stórvirkjum Ólafs
B. Björnssonar, hreppsnefndar-
manns í Ytri-Akraneshreppi og rit-
stjóra á Akranesi, að kaupa Garða-
landið fyrir Akraneskaupstað, árið
1928, og sýnir það framsýni Ólafs
hvað varðaði framtíðarbyggingar-
svæði fyrir kaupstaðinn og ræktun
á svæðinu. Garðaflóinn var löngum
erfiður yfirferðar og í raun fáum
fær nema fuglinum fljúgandi. Íbú-
ar á Akranesi, bæði úr kaupstaðn-
um sem og úr hreppunum sunnan
Heiðar, létu því gamlan draum
rætast, en hann var sá að gera
landið ræktanlegt og verðmætt,
um leið og það yrði gert auðveld-
ara yfirferðar með samgöngubætur
í huga. Það væri því vel við hæfi að
koma upp minningarmerki í Garða-
landinu um alla þessa merku
áfanga. Væri það verðugt sam-
starfsverkefni heimamanna og ann-
arra sem málið varðar. Sýnist ekki
úr vegi að þetta yrði framkvæmt á
árinu 2003, á sextíu ára afmæli ýt-
unnar, sem ennþá er til og í góðu
standi.
Garðalandið á Akranesi og
fyrstu landbúnaðarvélarnar
Ásmundur
Ólafsson
Landbúnaðarvélar
Um 60 ár eru
síðan fyrstu skurð-
gröfurnar voru teknar í
notkun á Íslandi.
Ásmundur Ólafsson
segir hér frá þeim.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Dvalarheimilisins Höfða á Akranesi.
Garðalandið og jörðin Ós á Akranesi.