Morgunblaðið - 13.09.2002, Blaðsíða 26

LISTIR
26 FÖSTUDAGUR 13. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HAFIÐ eftir Baltasar Kormák
markar kraftmikil tímamót í ís-
lenskri kvikmyndasögu. Því með
Hafinu er komið fram verk sem ber
þess vitni að íslenskt listafólk hafi
náð fullkomnum tökum á hinu alþjóð-
lega tungumáli kvikmyndalistarinn-
ar og nýtt það til að fjalla um sinn
eigin veruleika, sögu og framtíð – og
skapa heillandi sögu sem hefur
sterkar sammannlegar skírskotanir.
Kvikmyndin sem um ræðir er
byggð á leikritinu Hafið eftir Ólaf
Hauk Símonarson sem frumsýnt var
í Þjóðleikhúsinu árið 1992 og vakti
mikla athygli. Í verkinu vék leik-
skáldið að knýjandi málefni í íslensku
samfélagi, þeirri þróun sem óneitan-
lega var að eiga sér stað í undirstöðu-
atvinnuvegi okkar, þar sem krafa nú-
tímaviðskiptahátta um aukna
hagkvæmni og skilvirkari framleiðni
var farin að knýja á um breytingar í
atvinnuvegi sem um áratugabil hafði
byggst upp á smáútgerðum sem voru
lifibrauð ótal þorps- og bæjarsam-
félaga um land allt. Hagkvæmnisþró-
unin var í krafti nýrra kvótalaga þeg-
ar farin að gera vart við sig á þeim
tíma sem leikritið var skrifað, en þeg-
ar Baltasar Kormákur fær augastað
á leikritinu sem viðfangsefni kvik-
myndar, er þessi þróun mun lengra á
veg komin. Í kvikmyndinni er því á
margan hátt litið um öxl, horft er á
veröld sem var, og þá veröld sem
kjarnar allt það sem við Íslendingar
erum búin til úr og eigum eftir að
bögglast með inn í okkar fjölmenn-
ingarlegu og alþjóðavæddu framtíð.
Eða eins og frönsk unnusta segir við
Ágúst í sögulok áður en þau halda
aftur til síns heima í stórborginni
París. „Nú veit ég að minnsta kosti
hver þú ert.“
Baltasar Kormákur, leikstjóri
myndarinnar, og Ólafur Haukur
Símonarson unnu saman að handriti
kvikmyndarinnar, og er endursköp-
un þeirra á verkinu frábærlega unn-
in. Verkið hefur verið þýtt yfir á hið
myndræna tungumál kvikmyndar-
innar, um leið og skerpt er ennfrekar
á þeirri samfélagslýsingu og því
mannlega drama sem upprunalega
sagan býr yfir. Haf Baltasars Kor-
máks er jafnvel ofsafengnara en leik-
ritið Hafið, þar er frá fyrsta atriði
lagt upp með þann kraft og þá orku
sem nauðynleg er til að sagan geti
staðið undir því tilfinningalega og
þjóðfélagslega uppgjöri sem þar á
sér stað.
Í myndinni, sem gerist í sjávar-
þorpi á Íslandi, kynnumst við hinum
roskna útgerðarkóngi Þórði (Gunnar
Eyjólfsson) og fjölskyldu hans. Þórð-
ur hefur ríkt sem einvaldur í þorpinu,
hann byggði upp fiskvinnslufyrir-
tæki sitt frá grunni og lítur á það sem
ábyrgðarhlutverk sitt að ávaxta þann
kvóta sem honum áskotnaðist í þágu
bæjarsamfélagsins. Hann er tilbúinn
að vernda ríkjandi ástand fram í
rauðan dauðann, af sömu þrjósku og
af sama gerræði og hann hefur sýnt
börnum sínum og undirmönnum í
gegnum tíðina. Þannig má segja að
ákveðin samfélagsmynd sé persónu-
gerð í Þórði, á meðan börnin og aðrar
persónur sögunnar eru fulltrúar ann-
ars konar lífsviðhorfa og breyttra
tíma. Börnin þrjú eru Haraldur (Sig-
urður Skúlason) sem sinnt hefur fjöl-
skyldufyrirækinu frá unga aldri og
leitast við að afla sér og konu sinni
Áslaugu (Elva Ósk Ólafsdóttir) sem
mestra efnislegra gæða. Ragnheiður
(Guðrún Gísladóttir) hefur hrakist
frá þorpinu eftir erfiða reynslu í
æsku og farið út í listræna og mjög
ópraktíska sálma, þ.e. kvikmynda-
gerð, en hefur ásamt norskum eig-
inmanni sínum, Morten (Sven Nord-
in) náð að koma sér upp fokheldu
einbýlishúsi á raðgreiðslum. Ágúst
(Hilmir Snær Guðnason), eftirlætis-
barn föðurins, er sendur til Parísar
að læra bisness, en fylgir þess í stað
listrænni köllun sinni sem liggur í
tónlistinni. Það er hin ófríska unn-
usta hans Francoise (Hélene de
Fougerolles) sem hvetur hann til að
horfast í augu við fortíð sína og segja
sannleikann föður sínum sem bíður
þess að sonurinn komi heim, taki við
fyrirtækinu og tryggi framtíð at-
vinnulífsins í þorpinu. Tvær konur
fylgja síðan hinu myndarlega heimili
þorpskóngsins, myndarlega hús-
freyjan Kristín (Kristbjörg Kjeld)
sem tók við hlutverki systur sinnar
eftir að sú lést frá ungum börnum
sínum, og Kata, hin bersögla móðir
Þórðar (Herdís Þorvaldsdóttir).
Kata gamla er ein eftirminnilegasta
persóna myndarinnar, alíslensk nið-
ur í tær og hastur en algjörlega
valdalaus útvörður íslensks vinnusið-
ferðis. Svo er það María (Nína Dögg
Filippusdóttir), dóttir Kristínar sem
fylgir þeirri leið sem henni er lögð og
vinnur á flæðilínunni í frystihúsi upp-
eldisföður síns.
Átökin sem verða þegar fjölskyld-
an kemur saman eftir langt hlé til að
gera upp fortíðina og framtíðina
verða í senn óvægin og örvænting-
arfull. Þau eru öfgafull en ganga upp
vegna þeirra sterku persóna sem þar
er stefnt saman. Hver persóna er
vandlega mótuð og ber í sér veröld
tilfinninga sem opinberast í sögunn-
ar rás og allar hafa þær tekið sína
skiljanlegu afstöðu til lífsins. Sama er
að segja um þá hugmyndafræðilegu
umræðu sem skapast í sögunni, við
spurningunni um framtíð þorpsins er
ekkert eitt rétt svar, en í sögunni
koma fram ólík rök sem öll hafa
nokkuð til síns máls. Dregin er upp
eftirminnileg samfélagsmynd í kvik-
myndinni Hafinu, þar sem hið fjöl-
menningarlega þorpssamfélag vísar í
senn á breytta tíma og vaxandi fjar-
lægingu nútíma Íslendingsins frá
þeirri sögu og þeim bakgrunni sem
Þórður og Kata gamla standa fyrir.
En um leið er í þessum öfgum og
ólíku kynslóðum dregin upp mynd af
þeim ólíku þáttum sem þjóðin er sett
saman úr, og birtist sem allt að því
sársaukafullt samspil sögu, samtíma
og umhverfis.
Hin „óröklegu“ og líklega sterk-
ustu mótrök gegn hagkvæmnissjón-
armiðum í fiskveiðum, koma nefni-
lega fram í myndmáli sögunar. Þau
birtast í fegurð fjallanna, í ástinni á
staðnum, í þeirri einstöku veröld sem
samfélag með sögu og rótgróið um-
hverfi er. Er nokkurn tíma hægt að
yfirgefa slíkt umhverfi, er hægt að
höggva á átthagafjötrana? Þarna
liggja ef til vill einu mótrökin og eina
mótstaðan við óumflýjanleika al-
þjóðavæðingarinnar í viðskiptum,
samskiptum og samgöngum.
Ólíkt því sem oft er reynt með til-
gerðarlegum árangri í íslenskum
kvikmyndum verður náttúran mögn-
uð aukapersóna í Hafinu sem fær
áhorfandann til að draga upp full-
komlega röklegt samhengi milli per-
sónanna og heimahaga þeirra.
Það kostar mikla hæfileika að
standa undir hástemmdum harm-
leikjum og í Hafinu hefur leikstjórinn
fengið til liðs við sig hæfileikafólk í
hvert rúm. Tónlist Jóns Ásgeirsson-
ar kallar fram tilfinningaríka fortíð-
arþrá og eykur við hinn heillandi
heim sögunnar. Tónlist Quarashi og
Bjarkar er síðan fulltrúi yngri kyn-
slóða, sem hugsa allt öðru vísi en hafa
jafn mikið fram að færa.
Kvikmyndataka og klipping er
fagleg og áhrifarík, og mikilvægur
þáttur í því þjála myndmáli sem sag-
an er sögð í gegnum, og er skemmti-
legt að sjá hvað vel tekst að nota
húmor sem hreyfiafl í framvindunni.
Eitthvað hefur þó bilað á stöku stað í
hljóðupptöku, því það brá við að mál
manna heyrðist ekki nógu vel. Það
var leitt að sjá slíkan hnökra á annars
faglega unnu verki.
Leikarar flytja almennt fjöll í sinni
frammistöðu, Gunnar Eyjólfsson
vinnur mikinn leiksigur í hlutverki
Þórðar og ekki er hægt að gera upp á
milli frammistöðu annarra leikara.
Hafið er merkilegt listaverk þar sem
stór hópur hæfileikafólks hefur lagt
sig fram um að skapa. Þar er rýnt
djúpt inn í smáþjóðina Ísland, staldr-
að er við á tímamótum og spurt, hver
erum við, hvert stefnum við, og hvað
er það sem við viljum helst gleyma?
Horft á ver-
öld sem var?
KVIKMYNDIR
Háskólabíó, Sambíóin
Leikstjóri: Baltasar Kormákur. Handrit:
Baltasar Kormákur og Ólafur Haukur
Símonarson. Byggt á samnefndu leikriti
Ólafs Hauks Símonarsonar. Kvikmynda-
taka: Jean-Louis Vialard. Klipping: Valdís
Óskarsdóttir. Frumsamin tónlist: Jón
Ásgeirsson. Aðalhlutverk: Gunnar
Eyjólfsson, Kristbjörg Kjeld, Hilmir Snær
Guðnason, Hélene de Fougerolles,
Sigurður Skúlason, Elva Ósk Ólafsdóttir,
Guðrún Gísladóttir, Sven Nordin, Nína
Dögg Filippusdóttir, Herdís Þorvalds-
dóttir, Erlingur Gíslason o.fl. Sögn ehf. í
samvinnu við Emotion Pictures og Film-
huset Produkjoner A/S. Ísland/
Frakkland/Noregur, 2002.
HAFIÐ Þorpssamfélag á undanhaldi? Úr Hafinu eftir Baltasar Kormák.
Heiða Jóhannsdóttir
NORÐMENN hafa ákveðið að láta
þýða Noregssögu íslenska sagnarit-
arans Þormóðs Torfasonar (1636-
1719) á norsku, að því er greint var
frá á netsíðu Haugesunds Avis dag-
blaðsins í gær.
Talið er að kostnaður við þýð-
inguna á á riti Þormóðs, Historia
rerum Norvegicarum, sem skrifuð
var á latínu en fjallar um sögu Nor-
egs frá öndverðu til 1387, nemi rúm-
um 68 milljónum króna. En það var
eftir að norska menningarmála-
nefndin hét því að styrkja verkefnið
um jafnvirði 17,1 milljón íslenskra
króna að ákveðið var að hefjast
handa við þýðinguna. Áður hafði
borist fyrirheit um 11,4 milljón
króna styrkveitingu frá stofnuninni
Fritt Ord og hefur því, ásamt smærri
framlögum frá öðrum stofnunum og
einkaðilum náðst að safna 36 millj-
ónum króna til verkefnisins.
„Styrkur norsku menningarmála-
nefndarinnar skiptir okkur mjög
miklu máli,“ sagði Sigurd Aase sem
fer fyrir Tormod Torfæus-stofnun-
inni, en það var hið latneska heiti
Þormóðs Torfasonar. „Þetta er stað-
festing á því að Tormod Torfæus var
sérlega áhugaverður maður fyrir
þjóðina alla og hann á að hljóta sinn
velunna stall í sögunni.“
Það var árið 1711 að Þormóður gaf
út Historia rerum Norvegicarum, en
hann á einnig heiðurinn af því að
hafa þýtt Flateyjarbók og ýmsar ís-
lenskar fornsögur fyrir Danakon-
ung, auk þess að hafa flutt þangað
handrit á borð við Konungsbók
eddukvæða, Konungsbók Snorra-
Eddu og Morkinskinnu. Hann
stundaði fræðistörf í Noregi frá 1664
og var skipaður sagnaritari Noregs
1682, en höfuðrit hans, Historia rer-
um Norvegicarum, er byggð gagn-
rýnislaust á íslenskum fornritum.
Noregssaga
Þormóðs
Torfasonar
þýdd
LANDSBÓKASAFN Íslands – Há-
skólabókasafn hefur hafnað öllum
tillögum að gerð útilistaverks fyrir
framan Þjóðarbókhlöðu. Í apríl var
auglýst eftir tillögum um gerð úti-
listaverks og bárust 58 tillögur.
Var það einróma álit dómnefndar
að hafna öllum tillögunum þar sem
engin þeirra uppfylli þær væntingar
sem gerðar voru um listaverk á þess-
um stað.
Öllum tillögum
um verk hafnað
Nútímatónlistarhátíðir eiga vissu-
lega sinn rétt. En efast má um að
aukatekinn hlustandi hafi rölt raul-
andi út af t.a.m. UNM í fyrri viku, og
varla heldur af dæmigerðum þunga-
rokkskonsert. Annað var uppi á ten-
ingnum á fjölsóttum tónleikum SÍ í
gær. A.m.k. sönglaði maður sjálfur,
inn- sem útvortis, gömlu gullaldar-
standarðana eftir Porter og Gersh-
win. Svona lög semja menn ekki
lengur. Söngarfur Schuberts og
Schumanns hlaut síðasta og skær-
asta sumaraukann í neonbjarma
Broadway-leikhúsanna á fyrri helm-
ingi nýliðinnar aldar. En beztu lögin
sýna sem betur fer ekki á sér
minnsta fararsnið. Þau eiga eftir að
lifa lengi enn.
Og ekki versnuðu þau í meðferð
hagvanra einsöngvara og fullskip-
aðrar sinfóníuhljómsveitar – ríflega
helmingi stærri en meðalleikhúss-
veit á millistríðsárum. Þó svo að
sveiflan léti kannski ekki almenni-
lega á sér kræla fyrr en eftir hlé, og
lúðradeildin væri sömuleiðis framan
af hamin af hefðbundinni klassískri
háttvísi, tónninn mjór og frekjurýr.
En flest var komið á sinn stað í seinni
hálfleik og allar líkur á að seinni tón-
leikarnir í kvöld verði meiriháttar
dúndur.
Efnisskráin var sem ofar greinir
eingöngu eftir þá samtímamenn Cole
Porter og Gershwin (Porter lifði
raunar Gershwin nærri 40 ár þótt
fæddur væri 6 árum fyrr), báðir tví-
mælalaust í hópi fimm fremstu söng-
leikjahöfunda Breiðvangs ásamt
Kern, Rodgers og Berlin. Og hvor
um sig ærið fjölbreyttur til að fylla
margar dagskrár einn síns liðs. Því
miður greindi tónleikaskráin ekki
nánar frá upphafi laganna nema í
tæpum helmingi tilvika, en líflegar
kynningar einsöngvaranna og hljóm-
sveitarstjórans bættu að mestu fyrir
eyðurnar, og restina mátti grafa
fram úr uppflettiritum.
Það væri meira en slembilukka að
ramba einn og óstuddur á „sjö beztu“
Broadway-söngleiki allra tíma. En
varla þyrfti að skammast sín fyrir að
tilnefna Kiss me Kate Porters, ásamt
kannski Showboat, Porgy & Bess,
Oklahoma!, South Pacific, My Fair
Lady og Fiðlaranum á þakinu, ef mið
eru aðeins tekin af þekktustu stykkj-
um. Kata er enn mörgum í fersku
minni frá uppfærslu Þjóðleikhússins
í fyrra og voru þrjú atriði þaðan flutt
í frábærri útsetningu Roberts Rus-
sells Bennets. Fyrst lék hljómsveitin
frísklega forleikinn (syrpu úr fimm
lögum), en síðan sungu Kim Criswell
og George Dvorsky Another Open-
in’, Another Show. Næstsíðast fyrir
hlé tók Dvorsky Where Is the Life
that Late I Led, þakklátt tækifæri til
að miðla kímni eins fyndnasta söng-
textahöfundar ameríska leikhússins,
nefnilega Porters, sem átti sameig-
inlegt með Wagner að semja söngrit
sín sjálfur.
Af 18 atriða dagskrá verður ann-
ars aðeins stiklað á stóru. In the Still
of the Night komst Porter furðuná-
lægt fágun síðrómantískra óperuaría
Puccinis, enn í vandaðri orkestrun
Bennets og mjúklega sungið af
Dvorsky. Spilnúmer Gershwins
Walking the Dog úr Fred Astaire
myndinni Shall we dance? (1936) var
eins og íburðarmikil útgáfa af
sveiflustykki eftir Leroy Anderson
og lukkaðist allvel þrátt fyrir ofur-
litla feimni í einleiksklarínettpartin-
um. I’ve Got Rhythm (G) úr Girl
Crazy (1930) var á sínum tíma meðal
glansnúmera Breiðvangsdívunnar
Ethelar Merman sem Kim Criswell
hefur líkt við, enda tók hún það bæði
með hressilegu trompi og lygilegu
úthaldi. Ómældu skopi var skvett í
charleston-lagi Gershwins, Sweet
and Low Down (Tip Toes, 1925) af
hispurslausri bannáralífsgleði.
Hörkusnerpa var greinilega kom-
in í SÍ strax eftir hlé með Love Is
Sweeping the Country (G) úr Of
Thee I Sing (1931) undir dúett Cris-
wells og Dvorskys, og eftir lungam-
júka meðferð síðarnefnds á foxtrott-
ballöðu Porters, Easy to Love (Any-
thing Goes, 1934) fór hljómsveitin á
bullsjóðandi kostum í Cuban Overt-
ure, meistarastykki Gershwins með
fjórum aukaslagverksmönnum á
karíbísku hryntólin guero, maracas,
bongó og claves. Í I’ve Still Got My
Health, æðrulausu gamanlagi Port-
ers úr Panama Hattie (1940), gerðu
stjórnandinn og söngkonan sér lítið
fyrir og teygðu kankvíslega á tungl-
skinslanda, og Criswell tók sér m.a.s.
reykhlé í miðjum kliðum, vitanlega
án þess að missa nótu. Dvorsky söng
næst hið óslítandi Gershwin-lag Nice
Work if You Can Get It (Lady Be
Good, 1924) og Criswell hið risqué
mansalslag Porters, Love for Sale
(The New Yorkers, 1930) af fádæma
snilld og víðfeðmri tjáningu. Loks
tóku skötuhjúin Porter-klassíkerinn
Night and Day (Gay Divorce, 1932)
og lauk þar með föstum liðum á af-
burðavelheppnuðum Broadway-tón-
leikum.
TÓNLIST
Háskólabíó
Söngleikjatónlist eftir George Gershwin
og Cole Porter útsett af R. R. Bennett,
M.de Packh, A. Deutsch og E. Powell.
Einsöngvarar: Kim Criswell og George
Dvorsky. Sinfóníuhljómsveit Íslands u.
stj. Davids Charlesar Abells.
Fimmtudaginn 12. september kl. 19:30.
SÖNGLEIKJATÓNLEIKAR Undir neonbjarma
Broadways
Ríkarður Ö. Pálsson
♦ ♦ ♦