Morgunblaðið - 13.09.2002, Blaðsíða 30

30 FÖSTUDAGUR 13. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FRJÁLS félagasamtök hafaauðvitað verið til frá örófialda. Við þekkjum nokkurdæmi um þau frá fyrstu
öldum Íslandssögunnar.
Samt má halda því fram að frjáls
félagasamtök séu fyrst og fremst
fyrirbrigði síðari hluta tuttugustu
aldarinnar. Þeim hefur nefnilega á
síðustu fimmtíu árum fjölgað með
miklum hraða í þeim löndum sem
við teljum okkur helst til, þessum
svokölluðu Vesturlöndum. Um leið
hafa hlutverk þeirra og verkefni
tekið stakkaskiptum.
Kannski er samband á milli þró-
unarstiga þjóðfélaganna og umsvifa
frjálsu félaga-samtakanna. Banda-
ríski hagfræðingurinn Burton
Weisbrod heldur því a.m.k. fram í
þekktri bók í þessum fræðum, The
Nonprofit Economy, að eftir því
sem samfélögin verði fjölbreyttari
og flóknari verði meiri þörf fyrir
frjáls félagasamtök; þau eigi auð-
veldara með að uppfylla ný áhuga-
mál og nýjar samfélagslegar þarfir,
sem kvikna með fjölbreytileika
samfélaganna, heldur en opinberir
aðilar og einkaðilar. Opinberu að-
ilarnir verða yfirleitt að láta jafnt
yfir alla ganga; einkafyrirtæki ráða
illa við að framleiða vöru og þjón-
ustu sem felur í sér almanna-
(public) eða sameiginleg (collective)
gæði; einkaaðilanum hentar betur
að framleiða vöru sem einn aðili
kaupir og neytir, þarf ekki að deila
henni með öðrum.
Líklega þarf lengri tíma til að
sannreyna gildi þessarar þróunar-
kenningar og annarra álíka. Sann-
leikurinn er sá að þótt rannsóknir á
starfsemi, eðli og einkennum
frjálsra félagasamtaka hafi sprung-
ið út á síðustu árum, reyndar rétt
rúmum áratug, eru þau enn á því-
líku bernskuskeiði að lítið sam-
komulag ríkir enn um hugtakanotk-
un. Þriðji geirinn er t.d. vinsælasta
samheitið yfir frjálsu félagasamtök-
in (þrjátíu ára gamalt hugtak) en
líka er talað um óháða geirann,
sjálfboðaliðageirann, „borgaralega
samfélagið (aðallega í Austur-Evr-
ópu)“, óopinberu (nongovernmen-
tal) samtökin og hugsjónageirann
(eins og Svíar vilja nefna hann);
merkingin er aðeins mismunandi. Á
íslensku sárvantar okkur enn góða
þýðingu á „nonprofit organization“,
sem er vinsælasta hugtakið yfir ein-
stök félög í þessum félagahópi.
Þegar hafa þessar rannsóknir
leitt margt forvitnilegt í ljós, sem
vert er að draga fram. Sýnt hefur
verið fram á að í Bandaríkjunum
hafi þriðji geirinn á undanförnum
áratugum vaxið ferfalt hraðar en
efnahagslífið í heild; til hans teljast
nú 8–9% af landsframleiðslu og 11–
12% af heildaratvinnu í landinu.
Hverjar eru sambærilegar tölur
hér heima? Við finnum þær helstu í
útreikningum Þjóðhagsstofnunar,
sem í tengslum við framleiðslu-
reikninga þjóðhagsreikninga hefur
á þessum síðustu misserum sínum
byrjað að skipta íslenska hagkerf-
inu í geira, geiraskipta eins og
stofnunin kallar það. Einn af þess-
um geirum heitir „velferðarstofnan-
ir og samtök“, að evrópskri þjóð-
hagsreikningafyrirmynd . Þótt enn
sé margt óljóst í þessum tölum, t.d.
varðandi flokkun trúfélaga og mat á
sjálfboðastarfi, bendir margt til að
beru aðilarnir hafa tekið að
Þetta samspil opinbera
geirans hefur verið sérle
andi á Norðurlöndum. Sn
tuttugustu öldinni urðu
átök á milli norrænna fé
taka og opinberra aðila
breyttust síðar í samvinn
hið opinbera fór að styrkj
og fela þeim verkefni. Skó
félögin eiga orðið langa sö
vinnu við Skógrækt ríkisi
búnaðarráðuneytið, sveitar
fleiri opinbera aðilar. Frjá
rænu félögin kusu oft og
koma verkefnum sínum
höfn hjá ríkinu, þar sem þ
traustari fjármögnunar he
hinum frjálsa vettvangi.
enn að gerast, ekki síst á
velferðar- og heilbrigðism
hefur í vaxandi mæli or
skipti félagasamtakanna a
ast við nýjum þörfum, taka
málum sem ekki er sinnt,
sýnileg, móta lausnir – s
lenda síðar hjá hinu opin
þessu leyti hafa frjálsu fé
tökin og opinberu aðilarn
saman, enda er stundum
þá sem samstarfsaðila í a
þjónustu – Partners in pub
ice.
Mörkin á milli þessara g
því oft óljós, og hið sama g
mörk þeirra og einkageira
og við þekkjum hefur hið o
seinni tíð oft komið verk
hendur einkaaðila – ei
Kröfur um hagkvæmni,
markskostnað, um mikla
getu sem oft útheimtir v
fjárfestingar, hafa kallað á
færslu til einkageirans. Ein
geta hins vegar ekki uppfy
aðrar óskir hins opinbera;
erfitt með að tileinka sér sa
leg markmið og hafa freist
kasta slíkum markmiðum f
þegar á reyndi; hvaða mar
er í raun fylgt kann hins
reynast erfitt að sannreyn
er það sem sumir hagfr
kalla samningsbrest (cont
ure). Því sjáum við líka dæ
þegar aðstæður leyfa, að
ríkisins séu fengin félaga
um. Nýleg íslensk dæmi,
breytingu á fullorðinsfræð
aðra og samning Náttúru
ríkisins við Hellarannsók
um eftirlit með og vernd
eru þessa eðlis.
Hið opinbera hefur
margt að sækja til frjálsu
þessi geiri hafi átt 3–4% hlut í lands-
framleiðslu Íslands árið 1997
(vinnsluvirði 13,6 milljarðar af 424
millljörðum í öllum atvinnugrein-
um). Einhverjum kann að finnast
það lág tala, í samanburði við þá
sem ég nefndi áður, en hún nemur
samt sem áður þremur/fjórðu af
hlutdeild fiskiðnaðar í landinu, og
meira en tvöföldum hlut ál- og kís-
iljárnframleiðslu. Enn hefur ekki
verið lagt mat á sjálfboðna vinnu.
Innan þriðja geirans kennir ým-
issa grasa. Þar er að finna fjölbreytt
viðfangsefni – í töflum Þjóðhags-
stofnunar er „velferðarstofnunum
og samtökum“ t.d. skipt í eftirtalda
átta undirflokka: íþróttastarfsemi,
trúmál, elliheimili, velferðarstofn-
anir, hagsmuna- og starfs-
greinasamtök, ýmsa starfsemi
áhugasamtaka (eins og Skógrækt-
arfélaganna), starfsemi hins opin-
bera (þar sem átt er við nokkrar
stofnanir sem ríki eða sveitarfélög
eiga aðild að með öðrum), og annað.
Við finnum innan þriðja geirans líka
mörg félagaform, eins og sjóði, fé-
lagasamtök, sjálfseignarstofnanir
eða jafnvel einkahlutafélög. Þriðja-
geirastarfsemi er reyndar hvergi á
Vesturlöndum lagalega vel skil-
greind, nema e.t.v. í Bandaríkjun-
um, þar sem þau eru flokkuð og
skilgreind í skattalögum, eftir
skattalegri stöðu þeirra.
Eitt sameinar þennan hóp félaga
og greinir hann frá öðrum félögum,
það eru markmiðin sem þau starfa
eftir – eða kannski ætti ég að segja
sem þau starfa ekki eftir. Þau eru,
eins og segir í þýðingu hagfræði-
orðasafns íslenskrar málnefndar á
„non-profit organization“: „stofnun,
fyrirtæki eða samtök sem ekki eru
rekin í hagnaðarskyni“. Með já-
kvæðu formerki gæti skilgreiningin
hljómað þannig: þetta eru félög sem
keppa að öðrum markmiðum en há-
markshagnaði.
Íslenski þriðji geirinn teygir sig
því víða og snertir líf fólks með
margvíslegum hætti frá fæðingu til
grafar. Við verðum þó varla vör við
hann sem eina heild, nema þá í þess-
um reikningum Þjóðhagsstofnunar.
Líklega er hópur frjálsu félaganna
mun sundurlausari hér á landi en
víðast annars staðar, hann hefur
mun takmarkaðra samstarf, t.d. um
sameiginleg hagsmunamál, svo sem
skatta- og sjálfboðaliðamál, talar
sjaldan einum rómi og ræðir varla
sameiginleg framfaramál, t.d. varð-
andi uppbyggingu og stjórnunarað-
ferðir slíkra félaga.
Sögulega séð skýrist staða og
hlutverk þriðja geirans að nokkru
leyti af stöðu hans gagnvart hinum
tveimur stóru geirunum í efnahags-
lífinu, opinbera geiranum og einka-
geiranum, sérstaklega þeim opin-
bera. Í Evrópu hafa ríkið, héruðin
og sveitarfélögin tekið að sér stærri
hlutverk við að tryggja velferð al-
mennings heldur en sambærilegir
aðilar t.d. í Norður-Ameríku. Opin-
ber mennta-, heilbrigðis- og félags-
málakerfi eru víðtækari í Mið- og
Norður-Evrópu en víða annars
staðar. Sumir fræðimenn (Borzaga)
halda því fram að tengslin við vel-
ferðarkerfi ríkisins sé einmitt mik-
ilvægasti þátturinn í þróun þriðja
geirans í Evrópu síðustu áratugina.
Bæði stærð geirans og eðli hans
mótast af því hvaða hlutverk opin-
Hlutverk og stað
lagasamtaka í nút
Frjáls félagasamtök eiga að vera eðlilegur
samstarfsaðili opinberra aðila við lausn á
samfélagslegum verkefnum. Slíkt sam-
starf á í mörgum tilfellum að geta verið
vænlegur valkostur við einkavæðingu, seg-
ir í erindi Jónasar Guðmundssonar hag-
fræðings, sem hann flutti á aðalfundi
Skógræktarfélags Íslands nýverið.
ÁSAKANIR OG TRÚNAÐUR
Sú ákvörðun ríkisstjórnarinnar,að fara þess á leit við Ríkisend-urskoðun að hún yfirfari þau
vinnubrögð, sem viðhöfð voru þegar
ákveðið var að ganga til viðræðna við
eignarhaldsfélagið Samson, vegna
sölu á hlut ríkisins í Landsbankanum,
eru hárrétt viðbrögð við gagnrýni
Steingríms Ara Arasonar á vinnu-
brögð einkavæðingarnefndar.
Steingrímur Ari, sem átt hefur
sæti í einkavæðingarnefnd frá því
hún var sett á laggirnar árið 1991, til-
kynnti í bréfi til forsætisráðherra á
þriðjudag að hann hefði ákveðið að
segja sig úr nefndinni. Í bréfinu segir
Steingrímur Ari: „Ástæðan eru þau
vinnubrögð sem viðhöfð hafa verið í
aðdraganda þessarar ákvörðunar og
hafa nú leitt til þess að aðrir áhuga-
samir kaupendur eru sniðgengnir
þrátt fyrir hagstæðari tilboð fyrir
ríkissjóð á alla hefðbundna mæli-
kvarða. Ég hef setið sem fulltrúi fjár-
málaráðherra í framkvæmdanefnd
um einkavæðingu frá árinu 1991 og
aldrei kynnst öðrum eins vinnu-
brögðum. Þar sem ég er bundinn
trúnaði um einstaka þætti þessa máls
treysti ég því að óhlutdrægur aðili
verði fenginn til að fara ofan í saum-
ana á þeim vinnubrögðum sem eru or-
sök afsagnar minnar.“
Þetta eru stór orð og vissulega
hlýtur það að teljast áfall fyrir rík-
isstjórnina að fulltrúi fjármálaráðu-
neytisins í nefndinni frá upphafi skuli
segja sig úr henni með þessum hætti.
Sala ríkisbankanna er eitthvert mik-
ilvægasta verkefni einkavæðingar-
nefndar frá upphafi og nauðsynlegt
að um sölu þeirra ríki full sátt meðal
þjóðarinnar. Því er mikilvægt að
gagnrýni Steingríms Ara verði tekin
til meðferðar sem fyrst.
Geir H. Haarde, fjármálaráðherra
og starfandi forsætisráðherra, segir
um gagnrýni Steingríms Ara í Morg-
unblaðinu í gær: „Við erum ekki sam-
mála Steingrími þegar hann segir
önnur tilboð vera hagstæðari á alla
hefðbundna mælikvarða. Þessu erum
við einfaldlega ósammála og það er
um þennan ágreining sem málið
snýst. Við byggjum ákvörðun okkar á
mati HSBC-bankans og einkavæð-
ingarnefnd sendir málið áfram til
ráðherranefndar sem tekur þessa
ákvörðun eins og henni ber. Hún er
hinn pólitískt ábyrgi aðili í málinu. Ef
menn vilja ekki una því er það rökrétt
ályktun að þeir hætti.“
Þótt aðrir fulltrúar í einkavæð-
inganefnd sem og í ráðherranefnd um
einkavæðingu hafi verið sammála um
framhald málsins er það óþægileg
staða þegar einn nefndarmaður hefur
uppi staðhæfingar, líkt og þær sem
Steingrímur Ari hefur sett fram, en
segist jafnframt ekki geta skýrt mál
sitt frekar þar sem hann sé bundinn
trúnaði. Mál sem þetta vekur mikla
athygli en jafnframt hefur almenn-
ingur ekki þá vitneskju sem hann
þarf til að geta tekið afstöðu til þess.
Það er því spurning hvort ríkisstjórn-
in eigi ekki, auk þess að biðja Rík-
isendurskoðun að yfirfara vinnu-
brögð nefndarinnar, að leysa
Steingrím Ara undan trúnaðarskyldu
hans, þannig að hægt sé að ræða
ásakanir hans á opinberum vettvangi.
HÁSKÓLANÁMSSETUR
Á AUSTURLANDI
Á annað hundrað Austfirðingastundar nú háskólanám í fjar-
námi, en sú staðreynd er eftirtektar-
verður vitnisburður um hvaða tæki-
færum aukin tækni getur skilað
fámennari byggðarlögum hér á landi.
Menntamálaráðherra, Tómas Ingi Ol-
rich, skipaði nýverið vinnuhóp sem
falið hefur verið að móta tillögur um
háskólanámssetur á Egilsstöðum, til
þess að veita Austfirðingum betri að-
gang að háskólanámi með fjarkennslu.
Reynsla af fjarkennslu er nú orðin þó
nokkur hér á landi og ljóst að til mikils
er að vinna á þessu sviði fyrir þau
byggðarlög þar sem framhaldsmennt-
un hefur verið af skornum skammti.
„Þarna erum við að tala um að
styrkja stöðu Austfirðinga og sérstak-
lega á Egilsstöðum til að miðla betur
en verið hefur háskólamenntun í sam-
starfi við háskóla í gegnum fjarskipti
og fjarkennslu,“ sagði Tómas Ingi af
þessu tilefni og benti á að einnig væri
ætlunin „að stefna saman á einn stað
þeim aðilum sem fást við vísindastarf-
semi á þessu svæði, á Egilsstöðum og
þar í kring, og búa til hagstætt um-
hverfi fyrir háskólanám og rannsókn-
ir.“
Nýverið var gerður samningur á
milli Háskólans á Akureyri og Náms-
flokka Hafnarfjarðar – Miðstöðvar sí-
menntunar, um aðgang íbúa á höfuð-
borgarsvæðinu að fjarnámi Háskólans
á Akureyri, en samningurinn varpar
einkar athyglisverðu ljósi á þá mögu-
leika sem felast í námi þar sem land-
fræðileg mæri eru í raun máð út. Fjar-
menntun býður upp á möguleika til að
nýta betur en nokkru sinni fyrr þá
miklu uppbyggingu sem lagt hefur
verið í á sviði menntunar á höfuðborg-
arsvæðinu – og reyndar landinu öllu –
í þágu þeirra á landsbyggðinni sem
hug hafa á að mennta sig án þess að
flytja búferlum.
Mjög mikilvægt er að halda utan um
þann mannauð sem býr utan höfuð-
borgarsvæðisins, en tæpast er hægt
að gera það með öflugri hætti en að
efla menntastigið. Þau margföldunar-
áhrif sem aukinni starfsemi á háskóla-
stigi fylgja eru fljót að skila sér út í at-
vinnulífið og vel til þess fallin að halda
í heimamenn og hvetja aðkomufólk til
búsetu á viðkomandi svæði. Enginn
vafi leikur á að Háskólinn á Akureyri
hefur verið mikil lyftistöng fyrir
byggðaþróun á Eyjafjarðarsvæðinu.
Með vaxandi gengi háskólans þar hef-
ur vilji manna til að standa vörð um
hagsmuni stofnunarinnar eflst og
skilningur á þeim möguleikum sem
honum tengjast aukist. Háskólanáms-
setur á Egilsstöðum gæti orðið vísir
að hliðstæðri uppbyggingu, þar sem
Egilsstaðir gegndu lykilhlutverki í
framþróun er næði til Austurlands í
heild.