Morgunblaðið - 12.10.2002, Blaðsíða 39

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. OKTÓBER 2002 39
ÞAKKA ber með virktum vel skrif-
að Reykjavíkurbréf sl. sunnudag þar
sem mikið til er fjallað um hlutverk
listasafna heima sem erlendis. Ekki
oft sem eytt er rými í þess lags orð-
ræðu á þeim sérstaka mikilvæga og
stefnumarkandi vettvangi blaðsins.
Tilefnið umræða í kjölfar opins bréfs
málarans Kjartans Guðjónssonar til
borgarstjórnar með fyrirspurn þess
efnis hvar hann gæti sýnt myndverk
sín.
Þar sem nokkurs og háskalegs mis-
skilnings gætir hjá skrifara finn ég
mig knúinn til að leggja hér orð í belg.
Má trúlega finna kveikju þessa mis-
skilnings í orðlagi Kjartans sjálfs,
sem segir óverjandi að ekki skuli
mögulegt að fá opinbera sýningarsali
leigða í Reykjavík, og kennir um al-
ræði listsögufræðinga í húsum þar
sem listamenn komist ekki að nema
þeim berist formlegt boð um að sýna.
Þá er miklu rými eytt í að útskýra
hlutverk safna og faglega stefnumót-
un sérfræðinga um sýningahald, reif-
uð viðhorf sem að mörgu leyti má
taka undir. Eitt meginatriði hefur þó
gleymst, sem er að íslenzk listasöfn
hafa lengstum að stórum hluta til ver-
ið rekin sem sýningarsalir í staðinn
fyrir að stokka reglubundið upp lista-
verkaeign sína og halda henni fram
líkt og telja verður hið eiginlega hlut-
verk listasafna svo sem við blasir
hvarvetna. Sýningahald hins vegar
hliðarstarfsemi, sem fer yfirleitt fram
í sérhönnuðu rými og er liður í að
vekja athygli á viðkomandi söfnum
sem lifandi stofnunum, auka um leið
aðsókn að þeim. Þá er þetta sem
menn nefna faglega stefnumótun sér-
fræðinga teygjanlegt hugtak og veld-
ur ósjaldan hörkudeilum á opinberum
vettvangi ytra.
Listasafn Íslands hefur sem stofn-
un algera sérstöðu hér á landi, og tel
ég að enginn sjái ástæðu til að fetta
fingur út í það, og ekki held ég að
nokkrum dytti í hug að sækja um sýn-
ingaraðstöðu í þeim húsakynnum,
þótt beturvitandi hvíslarar séu þar á
fullu sem annars staðar. Hins vegar
hefur hinn góði siður frá árum Selmu
Jónsdóttur, að halda yfirlitssýningar
á tímamótum í lífi framsækinna ís-
lenzkra myndlistarmanna verið af-
lagður sem skapað hefur tómarúm
um mikilvægt upplýsingastreymi til
almennings, fræðslu um þróun ís-
lenzkrar myndlistar. Með hliðsjón af
mikilli fjölgun myndlistarmanna
mætti þó stórum frekar álíta aukna
þörf á allri viðlíka listmiðlun. Um önn-
ur söfn og menningarstofnanir gegnir
öðru máli, en viðtekin stefna þeirra til
skamms tíma var að leigja út sali sína
gegn ákveðnu gjaldi og hafa lista-
menn kveinkað sér undan því vegna
síaukinna útgjalda varðandi sýninga-
framkvæmdir.
Í þessum málum hefur margur full-
komlega gleymt legu landsins, jafn-
framt sérstöðu um lítið faglegt og
hlutlægt upplýsingastreymi í
menntakerfinu og fjölmiðlum til al-
mennings, væri nærtækara að álíta að
einhverjir vilji hagnýta sér ástandið
til þröngrar skoðanamyndunar. Þar
er vafalítið hina eiginlegu orsök í
gremju fjölmargra að finna, nú síðast
upphlaupi Kjartans Guðjónssonar.
Höfundi Reykjavíkurbréfs virðist
sjást yfir að starfandi myndlistar-
menn áttu fæstir þátt í þeirri stefnu-
mótun listasafna og menningarstofn-
ana að leigja út sali sína. En um leið er
meira en sennilegt, að sjálfskipuð bet-
urvitandi bendiprik í röðum þeirra
hafi átt drjúgan þátt í að tekið hefur
verið fyrir þá smugu til listkynningar.
Svo komið að einungis mun mögulegt
að sækja um sýningaraðstöðu í Hafn-
arborg í Hafnarfirði, afleiðingarnar
eru að sýningarhaldið á Reykjavíkur-
svæðinu er orðið harla einsleitt. Lík-
ast er sem listsögufræðingarnir séu
öllu frekar að sækjast eftir priki hvor
frá öðrum en rækta skyldur sínar um
miðlun og döngun íslenzkrar mynd-
listar í víðu samhengi, jafnframt auka
völd sín. Með meintu yfirlæti sínu eru
þeir að tala niður til hins almenna list-
njótanda sem til skamms tíma hefur
verið mikilvægasti bakhjarl starfandi
myndlistarmanna, bregða um leið
fæti fyrir ýmsa vel virka og þjóð-
kunna myndlistarmenn og hér liggur
hundurinn grafinn. Engin sérþekking
getur réttlætt slíkt, hér tilefni að
minna á og vísa til að um almenna list-
sögufræðinga er að ræða en ekki
menntaða safnstjóra. Árangur þess-
ara einslitu stefnumarka blasir við í
tómum sýningarsölum, jafnvel á
besta tíma vikunnar, eitt dæmi þar að
lútandi var þá ég og fylginautur minn
vorum fyrstu gestinir í sali Norræna
hússina nokkrum mínútum fyrir lok-
un á laugardegi fyrir skömmu, var þó
um nýlega framkvæmd að ræða sem
fór af stað með miklu braki að við-
stöddum hinum útlendu þátttakend-
um. Ekki aðeins fastagestum á sýn-
ingar hefur fækkað heldur eru
listamennirnir sjálfur hættir að stíga
fæti inn á sumar stofnanir og láta
margir hverjir ekki lengur sjá sig við
opnanir.
Það leggst á mig að nær væri að
taka þetta ástand til umræðu en nota
heilt Reykjavíkurbréf til varnar þess-
ari óheillaþróun sem forsvarsmenn
safnanna, ásamt beinum sérhags-
munum, hljóta að eiga drjúgan þátt í.
Virðast þá fullkomlega úti að aka á
hvaða breiddargráðum landið liggur
og um þá höfuðskyldu sína að rækta
efla og jarðtengja ímynd íslenzkrar
listar og íslenzkra listamanna. Þetta á
einnig við um hugmyndina að tvíær-
ingi, sem virðist eiga að bæta fyrir
áratuga vanrækslu við að sinna inn-
lendri myndlist á listahátíðum, sem
og með árvissum skilvirkum upp-
stokkunum á breiðum grundvelli.
Eins og landið liggur í dag er slík
framkvæmd tómt mál meðan grunn-
þættir eðlilegrar upplýsingaskyldu
eru í lausu lofti eins og við blasir, væri
nær að blása til sóknar á þeim víg-
stöðvum, koma hér til jarðar.
Og einu skal ekki gleyma hvað
mannréttindi listamanna snertir, að
þeir voru látnir borga síhækkandi
leigu fyrir sali í opinberum söfnum
sem er neyðarlegt og úrelt fyrir-
komulag, í stuttu máli hrein ósvinna.
Nær að þeim væri greitt fyrir að sýna
listaverk sín líkt og nú tíðkast víðast
hvar. Hér og í mörgu öðru ber lista-
mönnum að standa einarðlega vörð
um hagsmuni sína, heildarinnar um
leið.
Vegna Reykjavíkurbréfs
Eftir Braga
Ásgeirsson
„Svo komið
að einungis
mun mögu-
legt að sækja
um sýning-
araðstöðu í Hafnarborg í
Hafnarfirði, afleiðingarnar
eru að sýningarhaldið á
Reykjavíkursvæðinu er
orðið harla einsleitt.“
Höfundur er listrýnir og listmálari.
FORELDARAR barna og ung-
linga með geðraskanir er ekki hávær
hópur enda vandi barnanna við-
kvæmt mál sem snertir fjölskyldur
þeirra. Engu að síður óska hundruð
foreldra eftir þjónustu barna- og ung-
lingageðdeildar Landspítala (BUGL)
árlega og hundruð sækja eftir þjón-
ustu sjálfstætt starfandi sérfræðinga,
lækna og annars fagfólks. Þá er ótal-
inn sá hópur sem nýtur þjónustu
skóla- og félagsþjónustu sveitarfé-
laga. Grunnskólakennarar með langa
starfsreynslu staðhæfa að mun fleiri
börn en áður eigi í miklum tilfinninga-
og hegðunarerfiðleikum, sérstaklega
þau yngstu. Hverjar sem ástæður
aukins vanda á þessu sviði eru, er
ekkert sem bendir til að eftirspurn
eftir þjónustu komi til með að standa í
stað og enn síður að hún minnki.
Sama er uppi á teningnum í nágrann-
löndum okkar þar sem stjórnvöld
leggja áherslu á að mæta og fyrir-
byggja frekari vanda með öflugri vel
skilgreindri þjónustu.
Mikilvægt er að styrkja undirstöð-
ur þjónustu á þessu sviði þar sem fag-
legur grundvöllur er tryggur og eft-
irsóknin eftir þjónustunni mest. Á
undanförnum árum hefur faglegur
styrkur BUGL aukist á sviði rann-
sókna og þróun meðferðarúrræða
sem byggjast á viðurkenndri aðferð-
arfræði. Væntingar samstarfsaðila og
tilvísenda aukast eðlilega í takt við
gildi þjónustunnar og aukna þörf.
Heilbrigðisyfirvöld hafa reynt að
styðja við starfsemina með aukafjár-
veitingum ráðherra frekar en að gera
þær grundvallarbreytingar sem
margir telja nauðsynlegar og ítarleg-
ar tillögur hafi verið settar fram um á
síðustu árum. Þær tilögur hafa m.a.
fjallað um BUGL og sérstaklega um
nauðsyn þess að starfsemin verði efld
með breytingum á rekstrarfyrir-
komulagi og stjórnun deildarinnar.
Það er því ekki nóg að veita frekari
fjármagni til geðsviðs Landspítala há-
skólasjúkrahúss (LSH) í því skyni að
efla BUGL heldur þarf að breyta
stöðu og skilgreina hlutverk deildar-
innar þannig að tryggja megi sem
hagkvæmustu nýtingu fjárins. Það er
heldur ekki lausn að dreifa fjármagni
sem ætlað er til heilbrigðisþjónustu
við börn og unglinga of víða til ýmissa
smárra aðila sem skjóta upp kollinum
þegar þörfin blasir við en standa ekki
á þeim trausta faglega grunni sem
BUGL gerir. En hvað ber að gera?
Ég vil varpa fram þeirri hugmynd á
þessum vettvangi allra landamanna
að starfsemi BUGL og hugsanlega
fleiri þjónustuaðila verði fundinn nýr
farvegur með stofnun Geðverndar-
stofu barna og unglinga (GBU). Nafn-
ið hefði skemmtilega skírskotun til
þeirrar merku þjónustu sem fram fór
af hálfu Reykjavíkurborgar á sjöunda
áratugnum með Geðverndardeild
barna á Heilsuverndarstöðinni áður
en starfseminni var fundinn farvegur
sem þjónaði öllu landinu með stofnun
Geðdeildar Barnaspítala Hringsins
1970. GBU myndi heyra undir eigin
stjórn með líkum hætti og aðrar sjálf-
stæðar heilbrigðisstofnanir. Þá þyrfti
GBU að eiga nánara skilgreint sam-
starf en nú er við fjölmarga samstarf-
aðila BUGL í dag svo sem skóla-
heilsugæslu, skólasálfræðiþjónustu,
barnadeildir LSH í Barnaspítala og
Fossvogi auk áherslu á rannsóknir,
ráðgjöf og kennslu. Áfram yrðu rekn-
ar legudeildir en öflugri göngudeild
og með öðru rekstrarfyrirkomulagi
en nú er. Þannig mætti leggja traust-
an grunn að geðverndarstarfi fyrir þá
Íslendinga sem eiga mesta framtíð
fyrir sé, það er börn og unglinga sem í
dag eru yfir 80.000 einstaklingar.
Fyrir landsmenn og stjórnvöld myndi
ekki aðeins skilvirkari og umfangs-
meiri þjónusta skipta máli heldur
væri hægt að tryggja að fjármagnið
skilaði sér í vel skilgreindum þjón-
ustutilboðum. Önnur rök fyrir sjálf-
stæði GBU eru þau að í dag er stórum
hluta geðheilbrigðisþjónustu stofn-
ana stýrt af sviðsstjórn geðsviðs LSH
við Hringbraut þar með talin rekstr-
ar- og fagleg stjórnun BUGL við Dal-
braut. Það þarf ekki mikla stjórn-
visku til að sjá að slíkt gengur ekki,
það myndu ekki margir kaupa hluta-
bréf í fyrirtæki á markaði sem stjórn-
að væri með þessum hætti! Það er því
ljóst að ef ekki verða gerðar breyt-
ingar í þessa átt mun þróunin verða
sú að einkarekin þjónusta fagaðilanna
sjálfra mun vaxa enn frekar en nú er
og að nokkru á kostnað þess faglega
samvinnugrundvallar sem BUGL
stendur nú fyrir. Sú þróun kann að
hafa sína kosti líka en ætti ekki að
eiga sér stað eingöngu af því hún sé
óhjákvæmileg heldur af því hún sé
betri kostur en til dæmis stofnun Geð-
verndastofu barna og unglinga.
Geðverndarstofa
barna og unglinga
Eftir Ólaf Ó.
Guðmundsson
Höfundur er yfirlæknir barna- og
unglingageðdeildar Landspítala –
háskólasjúkrahúss Dalbraut og sjálf-
stætt starfandi barnageðlæknir.
„Mikilvægt
er að styrkja
undirstöður
þjónustu á
þessu sviði
þar sem faglegur grund-
völlur er tryggur og eft-
irsóknin eftir þjónust-
unni mest.“
AÐ því er fréttir herma hafa um
margra mánaða skeið staðið yfir við-
ræður milli Alcoa og Reyðaráls um
kaup þeirra fyrrnefndu á undirbún-
ingi sem Reyðarál hf. hafði lagt í
vegna álverksmiðju á Reyðarfirði.
Þar er meðal annars um að ræða mat
á umhverfisáhrifum 420 þúsund
tonna álverksmiðju og 233 þúsund
tonna rafskautaverksmiðju sem
Skipulagsstofnun úrskurðaði um 31.
ágúst 2001 og féllst á með tveimur
skilyrðum. Náttúruverndarsamtök
Austurlands (NAUST) og Náttúru-
verndarsamtök Íslands kærðu úr-
skurð Skipulagsstofnunar til um-
hverfisráðherra, sem staðfesti
niðurstöðu Skipulagsstofnunar með
úrskurði 14. mars 2002. Skömmu síð-
ar kom í ljós að ekkert yrði úr fyr-
irhugaðri framkvæmd á vegum Reyð-
aráls en í þess stað kæmi hugsanlega
Alcoa.
Í kæru sinni til umhverfisráðherra
benti NAUST meðal annars á að sam-
kvæmt lögum um mat á umhverfis-
áhrifum bar að meta rafskautaverk-
smiðju og álverksmiðju aðgreint en
ekki sameiginlega. Þetta var ekki
gert. Engin ákvörðun var heldur tek-
in um annað á grundvelli lagaheim-
ilda (5. grein, 2. málsgrein laga nr.
106/2000). Í stað þess var mat á raf-
skautaverksmiðju samofið mati á ál-
verksmiðjunni í matsskýrslu Reyð-
aráls hf. Með þessu var ótvírætt
gengið gegn fyrirmælum laga og því
augljóst að matið stenst ekki nánari
skoðun. Í pólitískum úrskurði sínum
um kæruna vék ráðherra sér undan
skýrum lagafyrirmælum um þetta
efni og staðfesti ranga málsmeðferð
Skipulagsstofnunar. Ljóst er því að
umrætt mat á umhverfisáhrifum
framkvæmda Reyðaráls er einskis
virði, verði látið reyna á málsmeðferð-
ina fyrir dómsstólum. Þessir pappírar
eru því ekki álitleg söluvara. Hafi Al-
coa raunverulegan áhuga á byggingu
risaálverksmiðju á Reyðarfirði þarf
fyrirtækið fyrst af öllu að efna í sjálf-
stætt mat á umhverfisáhrifum hennar
vegna og þá auðvitað byggt á þeirri
tækni sem ráðgert er að nota. Önnur
málsmeðferð, byggð á yfirfærslu á
mati í höndum Reyðaráls, væri reist á
sandi.
Um hvað eru
Alcoa og Reyðarál
að semja?
Eftir Hjörleif
Guttormsson
Höfundur er fv. alþingismaður.
„Ljóst er því
að umrætt
mat á um-
hverfisáhrif-
um fram-
kvæmda Reyðaráls er
einskis virði …“