Morgunblaðið - 05.12.2002, Blaðsíða 26

SJÓNMENNTAVETTVANGUR
26 FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
F
RÁ því að utan kom hef
ég naumast hitt þann
mann, leikan sem lærð-
an, sem ekki er hneyksl-
aður á þeim framgangs-
máta að láta dýrmæt málverk
greinargerðarlaust fylgja nýafstað-
inni bankasölu, bara si sona. Hér eru
leikir jafnvel dómharðari fagmönn-
um, einnig mun ferlið hafa hreyft
meira við almenningi en föls-
unarmálið svonefnda, meint mistök
stórum gagnsærri, skeði á einum
vettvangi án sýnilegs aðdraganda og
umræðu um þennan afmarkaða flöt.
Að margra áliti inniber söluferlið
skýr skilaboð ráðamanna til þjóð-
arinnar; að myndlist og andleg verð-
mæti yfirhöfuð skuli undirmálsatriði í
samfélaginu, ennfremur að tilgangur
lífsins sé öllu öðru fremur stærra
sjónvarp, betri þvottavél og flottari
bíll, umbúðir í það heila, síður ræktun
dýpri gilda. Vitaskuld munu fæstir
hafna efnislegu þáttunum, en skýtur
þá ekki skökku við að þjóðirnar sem
hérlendir viðra sig helst upp við hafna
þessum skilningi í algjörleika sínum,
telja þvert á móti menninguna mik-
ilvægasta hreyfiaflið, um það er vold-
ugasta þjóð heims skýrt dæmi.
Ímynd hennar ræktuð í spreng, hin
mennningarlega landhelgi um leið
öflugust, í senn skilvirk og gagnsæ.
Gaumgæfilega og með öllum ráðum
hlúð að og haldið utan um ímyndina,
henni miðlað víða um heim með um-
fangsmiklu dreifikerfi, ávextir henn-
ar svo alls ekki falir nema fyrir bein-
harðan gjaldmiðil, enda um að ræða
fjöregg metnaðarfullrar og framsæk-
innar þjóðar. Ris hennar aldrei meira
en eftir að hún tók þessi mál traust-
um tökum, og er fram liðu stundir
einnig forustuna í heimslistinni, ætti
að gefa augaleið.
Í ljósi þessa er mikil spurn hvort
einhverjir á Alþingi Íslendinga hafi
velt vöngum yfir því hversu valdi að
jafnt ríkustu sem fátækustu þjóðir
Evrópu hafa lagt svo mikla áherslu á
að vera einnig gjaldgengar á und-
angengnum áratugum, á sama tíma
og skyldir hlutir mæta afgangi hér á
landi. Hins vegar rísa upp stórmark-
aðir og íþróttahallir með undrahraða,
og stöndum við hér öðrum þjóðum í
engu að baki nema síður sé, að
ógleymdum mengandi bílaflota og
náttúruspjöllum. Öðruvísi horfir þeg-
ar að listum kemur, sem er afgangs-
stærð, einnig að við búum við ein-
hverja ruglingslegustu og
ógagnsæjustu miðlun innlendrar
myndlistar í byggðu bóli sem ógrand-
varir notfæra sér óspart. Höfum
meiri áhuga á að kynna það sem er-
lendir hafa fram að færa en að rækta
eigin garð, jafnframt gera okkur
sýnilega á alþjóðavettvangi. Jafnvel
Færeyingar eru okkur fremri og voru
með tíu (!) yfirgripsmikla þætti um
þróun færeyskrar myndlistar, þar
sem meðal annars nokkrar vinnustof-
ur gróinna málara voru heimsóttar.
Fyrir kemur að á hásumri þá mest
er um ferðalanga í höfuðborginni
bjóði söfnin einungis upp á erlendar
sýningar og menn hampa helst
skrautfjöðrum að utan á listhátíðum,
íslenzk list í heild sinni þá í statista-
hlutverki, frysti. Erlendir áhuga-
menn um menningu þjóðarinnar leita
þá í vandræðum sínum í kauphús lista
eftir samhenginu í íslenzkri myndlist
og myndmennt, svo hollt sem það nú
er. Þá hefur Listasafn Íslands aldrei
risið undir nafni vegna smæðar sinn-
ar og nánasarskapar hins opinbera,
sem gerir því ókleift að sinna hlut-
verki sínu um skilvirka listmiðlun í
breiðu samhengi. Einnegin að ef
byggja skal yfir listir fer jafnharðan
af stað umræða um nauðsyn á ein-
hverju „nytsömu“ til hliðar sem gæfi
af sér sýnilegan og skjótfenginn arð,
og úrtöluraddir á fullu. Stendur yfir
árum og áratugum saman, bæði í
nefndum og loðinni samræðu utan
þings sem innan, sbr. tónlistarhús,
eru þá lipur klósettrökin ekki spöruð.
Líkast sem einhver ógn og háski sé á
ferð þegar skapandi atriði eiga í hlut,
eða að hér séu lánlausir þurfalimir að
biðja landsmenn um ölmusu!
Skyldi núverandi ráðamönnum
ekki hollt að líta til baka allt til stofn-
unar lýðveldisins og gera samanburð
á þróuninnni hér og uppbyggingu
annarra þjóðheilda á tímabilinu, þar
sem þessar grunneiningar hafa ekki
gleymst, stórum frekar í öndvegi.
Naumast metnaðarfullur kostur að
vera helst samstiga úthverfunni;
stundargamninu, yfirborðinu í út-
landinu, hlutum sem eyðast og hverfa
í tímans rás, í stað þess sem til lengri
tíma litið eflir og styrkir burð-
argrindur þjóðfélaga, ris þeirra og
ímynd. Löngu tími kominn til að
menn geri sér grein fyrir þeim fornu
sannindum, að langtímamarkmið
bera í sér drýgstan arð, að þar sem er
jafnt og stöðugt blóðstreymi ólgar líf.
Gagnsæi
Það sem mér þykir mest um vert
utan landsteina er ávinningurinn af
góðu aðgengi að menningu þjóða, öll-
um hliðum menningar, hef tekið eftir
að gagnsæið er mest meðal landa sem
búa yfir opnasta lýðræðinu nú um
stundir. Nefni hér helst; Bandaríkin,
Frakkland, Þýskaland og England,
og af þeim minni Holland, Belgíu og
Danmörku. Öll leggja höfuðáherslu á
skilvirkt og hlutlægt aðgengi að
menningararfleifð sinni í fortíð og nú-
tíð, þjóðirnar gera sér grein fyrir að
það eru ekki peningarnir sem alfarið
eru undirstaða menningar, heldur og
ekki síður menningin sem er und-
irstaða peninganna, einkum á sviðum
er skara skapandi kenndir og háleitar
hugsjónir. Þetta hef ég lengi verið að
leitast við að útskýra í pistlum mínum
og ætti að vera hverjum manni aug-
ljóst sem rannsakar söguna, einkum
með því að sækja heim mannfræði-,
þjóðhátta- og fornminjasöfn, standa
augliti til auglitis við þróunina.
Menn fara ekki í banka eða op-
inberar stofnanir til að njóta mynd-
listar, þótt sómi slíkra sé að hafa hér
gott úrval myndverka í húsakynnum
sínum, sem er allt annað mál, jafn-
framt sómi hverrar metnaðarfullrar
höfuðborgar að opin svæði prýði ris-
mikil listaverk. Misnotaða tuggan, að
listin eigi að fara úr söfnum til
fjöldans, löngu úrelt sem slík og ein-
ungis hjáróma herhróp tækifær-
issinna, frá tímum er söfnin voru ryk-
fallnar stofnanir er fáir fundu hjá sér
þörf fyrir að sækja heim. Nú eru
þetta vistleg hús sem fjöldinn
streymir inn í og hér óþarfi að nefna
biðraðirnar í hvert sinn sem mikils-
háttar viðburður gistir þau, enda alls
staðar sýnilegar nema á Íslandi. Á
undanförnum áratugum hefur um
þvera og endilanga Evrópu verið
byggt yfir listir og vísindi sem aldrei
fyrr í sögunni, sækir helst hliðstæðu
til vöggu vestrænnar menningar,
grískrar og rómverskrar, en umfang-
ið margfalt meira. Minni á að fyrir
10–15 árum álitu ýmsir betur vitandi
spekingar að hámarkinu væri náð, en
á tímabilinu hafa einmitt risið upp
stærri og mikilfenglegri söfn og
menningarhús en sagan kann frá að
greina. Um leið eru menn víða að
endurnýja og stækka eldri söfn af
slíkum fítonskrafti að ég veit ekki
hliðstæðu.
Orsökina fyrir þessari framvindu
má helst finna í þeirri þróun að á sótt-
hreinsuðum örtölvutímum sækir hinn
upplýstari fjöldi æ meira til blóðríkra
athafna. Óhætt að fullyrða, að há-
tæknin hafi fætt af sér hvöt hjá fjölda
fólks til að minnast í ríkari mæli við
skynræn og uppbyggjandi atriði í
umhverfinu, eitthvað meira en grunn-
færða og miðstýrða afþreyingu. Og
þessi fjöldi lætur ekki segja sér fyrir
verkum því á sama hátt og fram-
vindan kom miðstýringaröflum í opna
skjöldu snýr fjöldinn baki við fram-
kvæmdum augljósrar forsjárhyggju,
líkt og menn verða hvarvetna varir
við, ekki síst hér á landi. Öllu frekar
er það ævintýrið að uppgötva og upp-
lifa á eigin forsendum sem nú stýrir
för, leitin að lífsfyllingu og andlegri
næringu sem ber einungis í sér frá-
hvarfseinkenni heilbrigðrar nautnar.
Á mikilsháttar söfnum geta gestir
fylgt þróun listarinnar í tímans rás og
orðið margs vísari, skilyrðin til að
njóta listaverkanna aldrei fullkomn-
ari. Og þótt módernistar liðinnar ald-
ar væru ósammála í flestu voru þeir
þó sammála því að söfnin væru besti
skólinn, ekki einungis listasöfnin
heldur einnig fornminja-, þjóðhátta-
og mannfræðisöfnin, á seinni tímum
má einkum bæta vísindasöfnum við
upptalninguna. Hér er einnig við hæfi
að minnast þess enn einu sinni, að hið
eina sem þeir miklu andans jöfrar
Paul Claudel og André Gide voru full-
komlega sammála um í mærðum
spjallþáttum í franska útvarpinu um
miðbik aldarinnar var að því lengra
sem menn leituðu burt frá eigin sjálfi
þeim meir nálguðust þeir það. Mik-
ilvægi safna í nútímanum því óum-
deilanleg staðreynd, en augljóst má
vera að meðal áhugasamra gesta
voru og eru ekki íslenzkir stjórn-
málamenn enda þangað engin at-
kvæði að sækja, einungis blóðflæði
aldanna og birtingarmyndir hug-
sjóna.
Ranghverfa ímyndar
Bankasölumálið er lýsandi dæmi
um afhelgun ímyndar, einkum er að
því kemur að verðmæt listaverk, laus
á veggjum og gólfi, þ.e. ekki naglföst,
virðast ekki hafa meira vægi í augum
seljenda en borð, stólar og aðrir
lausamunir. Hér hafa viðkomandi
gengið fram fyrir skjöldu um vanmat
á verðgildi myndistarverka sem er
ámælisverð gjörð og grafalvarlegt
mál. Í stað þess að vísa til og undir-
strika verðgildi þeirra sem hluta af
dýrmætum menningararfi þjóð-
arinnar var verið að lítilsvirða hug-
verk, gera léttvæg og stimpla lista-
verk sem verðlitla eign, troða á
þjóðarstoltinu. Hins vegar virðast
kaupendur stikkfríir, þeir aðeins tek-
ið við því sem að þeim var rétt.
Nú má deila um eignarrétt þjóð-
arinnar en hann er varla meiri en
hlutafjáreign ríkisins í hverri stofnun
fyrir sig, hins vegar yfirsást mönnum
fullkomlega gullið tækifæri til að
auðga Listasafn Íslands með fágæt-
um listaverkum, jafnvel ómet-
anlegum lykilverkum í einstaka til-
viki. Hefði einnig verið tilefni til að
sýna stórhug um aukið rými yfir lista-
verkaeign þjóðarinnar, sem sömu að-
ilum virðist helst hugnast að séu hulin
sjónum manna í geymslum hér og
hvar um borgina, auk þess að líta á
safnið sem eins konar gjaldfría leigu-
Bertel Thorvaldsen: Endurfundir á himnum; Kúpid, ástarguð Rómverja, sonur Venusar og Merkúrs og
Psykke, tákn sálarinnar. Hluti frummyndar í Thorvaldsens-safninu í Kaupmannahöfn.
Afhelgun
ímyndar
Myndlistarumræðan hefur tekið kipp undanfarið,
nú síðast í kjölfar hins umdeilanlega ferlis að selja
banka án merkjanlegrar úttektar á málverkaeign
þeirra. Einkum í ljósi þess að þangað höfðu ratað
ýmsar perlur, jafnvel þjóðargersemar. Jafnframt er
titringur í kringum fölsunarmálið svonefnda þá nið-
urstaða þess er seint um síðir í sjónmáli. Hér víkur
Bragi Ásgeirsson nokkrum orðum að samræðunni.
Í Landsbankanum. Verk eftir Gunnlaug Scheving og Sigurð Sigurðsson.
Stúlka. Málverk í Landsbankanum.
Verkið var málað í kringum 1921.