Morgunblaðið - 05.12.2002, Blaðsíða 39

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER 2002 39
Í MORGUNBLAÐINU 9. nóvem-
ber sl. birtist miðopnugrein eftir
Roni Horn myndlistarmann undir
heitinu Ísland glatað – til varnar
veðrun. Þar er að finna skoðanir ein-
staklings á íslensku landslagi. Öll
mótum við skoðanir okkar út frá ein-
hverri heimsmynd og er mín greini-
lega talsvert öðruvísi en heimsmynd
Roni Horn.
Roni Horn upplifir landslag sem
listaverk, finnur víða „jafnvægi“ og
„fullkomna rúmfræði veðrunar“ og
upplifir samspil frostlyftingar og
jarðvegsrofs sem „fyllilega jafnfætis
bestu verkfræði hvað jafnvægi og
margslungið eðli varðar“. Söguleg-
um staðreyndum er hafnað. Skilning-
ur á eðli jarðvegsrofs og orsökum og
afleiðingum skógleysis skiptir ekki
máli. Landnýting kemur málinu ekki
við. Heilsteypt og heilbrigt vistkerfi,
hvað er nú það? Nei, listræn upplifun
líðandi stundar er það eina sem gildir
og eyðimerkurdýrkunin í algleym-
ingi.
Í þessum hugarheimi skipta fyrri
athafnir mannsins ekki máli. Eyðing
skóga gerði ekki annað en að skapa
það dásamlega útsýni sem við búum
við í dag. Jarðvegsrof sem skógleysið
leiddi af sér flokkast bara með ann-
arri „veðrun“ og er því af hinu góða.
Athafnir mannsins á líðandi
stundu skipta hins vegar miklu máli.
„Veðrun verður að vernda fyrir
mannlegum afskiptum … með það
fyrir augum að viðhalda tilgerðar-
lausu útsýni sem og sjónrænni heild
landslagsins,“ ritar Roni Horn. Sé
litið á landslag sem listaverk er þessi
skoðun eðlileg. Allar aðgerðir
mannsins sem hafa breytingar á
landslagi í för með sér hljóta að rýra
það. Þú bætir ekki málverk eftir Pi-
casso með því að krota á það (krot
þitt er jú langt frá því að vera eins
merkilegt og krot hans).
Og skógrækt er ekki undanskilin.
Rétt eins og veggspjald með mynd af
Mónu Lísu er verðlaus eftirlíking af
upprunalega málverkinu eftir da
Vinci er ræktaður skógur verðlaus
eftirlíking af alvöru skógi. Og takið
eftir að hér er það allt í einu ekki upp-
lifunin sem skiptir máli, heldur þekk-
ing á uppruna. Eftirlíkingin af Mónu
getur litið alveg eins út og hin upp-
runalega, en hún hefur ekkert gildi af
því að hún er bara búin til af ómerki-
legum prentara. Það var bara
ómerkilegur skógræktarmaður sem
gróðursetti tré með jöfnu millibili, og
þar með hefur sá skógur ekkert gildi,
rýrir bara hið „upprunalega“ lands-
lag.
Í þessu felst tvískinnungur. Ann-
ars vegar er hið rofna íslenska lands-
lag dásamað út frá stundarupplifun
og þar skiptir uppruni ekki máli.
Hins vegar er ræktaður skógur
„smekklaus eftirlíking af nátt-
úrunni“ þar sem uppruni skiptir öllu
máli. Staðreyndin er sú að hin opna
og skóglausa ásýnd landsins, a.m.k. á
láglendi, og ræktaðir skógar eru
hvort tveggja mannanna verk.
Roni Horn fjallar síðan um rækt-
unaráhuga Íslendinga, segir hann
byggðan á misskilningi, að sveita-
sæla sé rómantísk hugmynd sem
„… hefur aldrei átt við um Ísland“,
og að viðleitni Íslendinga til að gera
umhverfi sitt búsældarlegra sé
„brjóstumkennanleg og afar trufl-
andi“. Þvílíkur hroki! Í einni máls-
grein er öll sú vinna sem þorri lands-
manna hefur lagt á sig undanfarna
áratugi til að gera umhverfi híbýla
sinna hlýlegra með skóg- og trjárækt
afgreidd sem sandkassaleikur villu-
ráfandi óvita.
Fjall er ekki listaverk. Fjall er
fjall. Ég get á engan hátt fellt mig við
að hugsa um náttúruna á sama hátt
og ég hugsa um listaverk. Til þess er
náttúran of mikilvæg. Að upplifa
náttúruna sem listaverk er lítilsvirð-
ing við hana.
Þegar upp er staðið hefur Roni
Horn ekki annað til málanna að
leggja en að henni finnst auðnir flott-
ar en ekki ræktaðir skógar. Gott og
vel. Mér finnst ræktaðir skógar flott-
ir en ekki auðnir.
Reyndar er þetta ekki spurning
um annaðhvort eða. Roni Horn bend-
ir okkur sem „erum fylgjandi kerf-
isbundinni trjárækt um allt land“ á
nokkra staði sem væntanlega er tæp-
lega hægt að betrumbæta með skóg-
rækt; „Sprengisand, Eldgjá, Laka,
Veiðivötn, Barðaströnd, Öskju“.
Þessi listi sýnir ágætlega hversu
fjarlægar skoðanir hennar eru raun-
veruleikanum. Fyrir utan Barða-
strönd eru allir þessir staðir á há-
lendinu, þar sem skógrækt kemur
ekki til greina.
Skógrækt, sem önnur ræktun,
fylgir byggð. Auðnir hálendisins fá
hér eftir sem hingað til að vera í friði
fyrir okkur skógræktarmönnum.
Það er óþarfi fyrir Roni Horn að
vernda jarðvegsrofið, það mun áfram
geisa á hundrað sinnum stærra
svæði en skógrækt er stunduð á.
Fjall er ekki
listaverk
Eftir Þröst
Eysteinsson
Höfundur er fagmálastjóri
Skógræktar ríkisins.
„Auðnir há-
lendisins fá
hér eftir sem
hingað til að
vera í friði
fyrir okkur skógrækt-
armönnum.“
MENN segja oft að peningar vaxi
ekki á trjánum. Þessi einfalda hag-
fræði er ekki umdeild. Hagfræðihug-
tök virðast vera umdeildari. Kapítal-
ismi er fagorð sem sjaldan sést í
stjórnmálaumræðunni og hagfræð-
ingar nota það varla í fjölmiðlum. Á
Íslandi skal hagkerfið heita opið
markaðskerfi. Hér er sagður vera
óræður og dularfullur markaður, líkt
og óskeikul náttúran, sem bæði „vill
og ákveður, óskar og stýrir, hagræðir
og fjárfestir“. Það gleymist, eða er
falið með vilja, að í raun er lifandi fólk
með ákveðnar skoðanir á stjórnmál-
um, hagfræði og siðferði gerendur
þessa „náttúruafls“.
Ég ætla ekki að brjóta hefðina og
fjalla því um hefðbundið markaðs-
kerfi með þeim orðum. Í kerfinu er
löng reynsla af því að fjármagn vex
ekki á trjánum. Menn vita, þvert á
móti, að það vex af öðru fjármagni
með ýmsum markvissum aðgerðum
þeirra sem eiga það og þeirra sem
bæta við það með vinnu sinni eða öðru
framlagi. Menn geta ávaxtað sitt
pund t.d. með verslunarálagningu,
með því að lána fé gegn vöxtum, með
því að innheimta landskuld eða auð-
lindagjöld og með því að láta fólk
(gegn launum) auðga hráefni eða vöru
í framleiðslu þannig að af henni verð-
ur til arður. Um þetta allt hafa menn
deilt í hagfræði og stjórnmálum síðan
á 19. öld. Deilurnar snúast m.a. um
réttmæti alls þessa og þjóðfélagsvöld-
in sem spretta af stöðu manna eftir
því hvort þeir eiga fjármagnið eða
vinna við að ávaxta það fyrir eigend-
urna en ekki sjálfa sig, nema að skert-
um hluta (þ.e. fyrir sín laun).
Um daginn kristölluðust þessar
deilur, með ólíkum rökum, í slagnum
um SPRON og aðra sparisjóði. Menn
töluðu í orðaleikjum um „fjármagn
sem enginn ætti“ og „sanngjarna
ávöxtun“ á fé sem stofnfjárfestar
lögðu fram fyrir löngu. Vörslufé sam-
taka eða hins opinbera, og í almanna-
þágu, er alþekkt á Íslandi og víðar.
Þess vegna hreif ekki síbyljan um
„eigendalaust fé“. Hinn frasinn, um
ávöxtunina, er öllu mikilvægari;
meira um hann hér á eftir.
Svo fór sem fór í SPRON-málinu.
En deilurnar um réttmæti ávöxtunar-
innar, um gagnsemi hins óræða
markaðar og um tilgang fólksins, sem
er helstu bakhjarlar hans, eru langt í
frá hjaðnaðar. Það stefnir nefnilega í,
eins og gert hefur reyndar í 1–2 aldir,
að hefðbundna markaðskerfið standi
ekki undir sjálfu sér og fullnægi ekki
réttlætiskennd almennings.
Í umræðunni um sanngjörnu
ávöxtunina glitti í tvö meginatriði.
Hið fyrra varðar það sem sumir hafa
kallað sjálftöku fjármagns. Hún verð-
ur þegar einstaklingar fá fé fyrir eign
sem þeir eiga ekki eða eiga ásamt öðr-
um, en aðrir fá ekkert, sbr. úthlutun
seljanlegs fiskkvóta. Hún verður líka
þegar menn uppskera margfaldan
hlut fyrir upprunafjármagn á við aðra
í sama geira í krafti sérstöðu, án þess
að hafa leitað annarra ávöxtunarleiða.
Gildir einu þótt verið sé að úthluta
auðlegð skv. lögum eða greiða um-
samda fjárhæð fyrir eitthvað hand-
fast.
Rétt eins og landeigandi og ferða-
þjónustuaðili getur ekki selt ferða-
mannakvóta getur kjölfestufjár-
magnseigandi í SPRON eða
Sparisjóði Hafnarfjarðar ekki, með
nokkurri sanngirni, uppskorið fimm,
tí- eða tuttugufalt meira fyrir að
leggja fram 500.000 kr. en sparifjár-
eigandi með sömu upphæð á sama
tíma. Af hverju ekki? kann einhver að
spyrja. Af því að viðkomandi (í fyrra
tilvikinu) á ekki ferðaþjónusturétt
umfram aðra og af því (í síðara tilvik-
inu) að sparisjóðir voru fyrst og
fremst stofnaðir og reknir til þess að
geyma og ávaxta fé viðskiptavina,
ekki þeirra sem lánuðu stofnfé. Þessir
aðilar voru bara ljósmæður stofnan-
anna. Enn fremur brýtur sjálftakan
gegn venjum markaðskerfisins.
Ástæðan er einföld: Fjármagn spari-
sjóðanna hefur vaxið vegna munarins
á inn- og útlánsvöxtum til fjöldans og
af þjónustugjöldum. Stofnfjáreigend-
ur hafa yfirleitt ekki lagt þar neitt
fram umfram upprunalegt tillegg.
Menn geta því með engu móti látið
eins og peningarnir sem þeir girnast
hafi vaxið á trjánum og að dularfull
markaðslögmál heimili þeim að selja
sinn hlutt fyrir stórfé. Af þessu má
læra drjúga lexíu.
Að lokum minni ég á að það glitti
líka í einn þátt hefðbundna markaðs-
kerfisins í deilunum: Nokkurt virð-
ingarleysi fyrir og vanmat á almenn-
ingi. Hinir almennu fjármagnseig-
endur, sparifjáreigendur og við-
skiptavinir, sem hafa látið
sparisjóðinn dafna, voru einskis
spurðir. Þúsundinar voru eins og hver
önnur skiptimynt í pókerspilinu.
Eftir Ara Trausta
Guðmundsson
Höfundur er jarðeðlisfræðingur og
viðskiptamaður SPRON.
„Hinir al-
mennu fjár-
magnseig-
endur,
sparifjáreig-
endur og viðskiptavinir,
sem hafa látið spari-
sjóðinn dafna, voru
einskis spurðir.“
Vaxa peningar
á trjám?
Dregið 24. desemberVeittu stuðning - vertu með!
mikilvægt forvarnastarf
Þátttaka í happdrætti
Krabbameinsfélagsins
er stuðningur við