Morgunblaðið - 05.12.2002, Blaðsíða 36

MENNTUN
36 FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
RÆÐUR um aga hafa senni-lega verið fluttar frá upp-hafi vega. Agi er eilíf glímaallra kynslóða. Svo virðist
sem aldrei megi slaka á klónni, því ef
það er gert fjarar árangurinn út. Páll
postuli skrifaði um agavandamálin í
Hebreabréfi 12. kafla. Hann ber t.d.
saman aga guðs og aga manna: „Því
að Drottinn agar þann, sem hann
elskar…Þolið aga. …Hver er sá son-
ur, sem faðirinn ekki agar?…Enn er
það, að vér bjuggum við aga jarð-
neskra feðra og bárum virðingu fyrir
þeim. Skyldum við ekki miklu fremur
vera undirgefnir föður andanna og
lifa?… Í bili virðist allur agi að vísu
ekki vera gleðiefni, heldur hryggðar,
en eftir á gefur hann þeim, er við
hann hafa tamist, ávöxt friðar og rétt-
lætis.“ (Heb. 12. 6–12).
Agaleysi í íslenskum skólum er
heldur ekki nýtt umræðuefni, en
nokkuð augljóst er að það helst í
hendur við agaleysi barna á heimil-
um. Ástæða agaleysis er oft hulin og
erfitt að lesa hana úr tíðarandanum.
Tilnefndar ástæður eru eins og: of lít-
ill frítími foreldra og of mikill frítími
barna, sem leiðir til þess að völd
þeirra verða of mikil, bæði yfir sjálf-
um sér og foreldrum sínum.
Forsenda menntunar
Agi er forsenda fyrir góðri mennt-
un og kennslu dyggðanna eða gilda
eins og samkenndar, virðingar, sann-
girni, tillitssemi, ábyrgð, sjálfs-
aga…allir vita það en fáir fara eftir
því. Spurningin er því ævinlega:
Hvaða aðferðir eru árangursríkar til
að kenna börnum aga? Fræðimenn
glíma við þessa spurningu og í nóv-
ember komu út a.m.k. tvær bækur á
íslensku sem fjalla um uppeldi og aga
á börnum heima og í skóla. Önnur
þeirra heitir Töfrar 1-2-3 sem Bryn-
dís Víglundsdóttir þýðir og Salka
(Reykjavík 2002 – 230 bls) gefur út.
Bókin, sem er eftir bandaríska sál-
fræðinginn dr. Thomas W. Phelan,
heitir á frummálinu1-2-3 Magic. Hún
fjallar um að ná stjórn á hegðun
barna (og sjálfs sín) með því að kenna
þeim og þjálfa þau í að ná tökum á
hegðun sinni.
Bókin fellur vel inn í umræðuna
undanfarið um aðferðir til að halda
aga í skólastofum, en nokkrar fréttir
hafa birst í Morgunblaðinu um svo-
kallaða „Gulu- og rauðuspjalda-að-
ferðina“ sem kenna má við atferlis-
stefnu, og tekin hefur verið upp í
nokkrum bekkjum. Töfrar 1-2-3 er af
sama meiði og er sennilega notuð í
ýmsum bekkjum, því aðferðin er
mjög vel þekkt og reynd.
Ábyrgðin hjá foreldrum
„Uppalendur og kennarar í Banda-
ríkjunum nota margir hugmyndir dr.
Phelans og ég held að þær gætu stutt
foreldra og aðra uppalendur hér,“
segir þýðandinn. „Mér finnst styrkur
bókarinnar einkum felast í því að í
henni er uppalendum bent á leiðir til
að takast á við ótæka/erfiða hegðun
og þannig verður þessi hegðun verk-
efni frekar en vandamál. Einnig eru
skilaboðin skýr; að ábyrgðin er hjá
foreldrunum, og öðrum uppalendum,
að þeir séu réttlátir, staðfastir og
sjálfum sér samkvæmir. En foreldr-
arnir eru ekki skildir eftir með sekt-
arkenndina eina heldur fá þeir leið-
beiningar um að standa sig!“
Blaðamaður ákvað að skoða bókina
til að kanna hvort hún gæti nýst í
skólastarfi. Hugmyndin á bak við
hana er að benda á einfaldar, ná-
kvæmar og árangursríkar aðferðir til
að ráða við börn á aldrinum u.þ.b.
tveggja til tólf ára. Einnig að auðvelt
sé að læra þær fyrir nánast hvern
sem er. Aðferðin hefur verið þróuð og
stunduð frá árinu 1984, þótt grunn-
aðferðin sé eldri, og er sögð ein vin-
sælasta uppeldisaðferðin í Ameríku.
Gefin hafa verið út 500.000 þúsund
eintök af bókinni, 85.000 þús mynd-
bönd og 1.025 námskeið haldin síðast
þegar talið var. Aðferðin er ekki úr
lausu lofti gripin, hún er bersýnilega
afbrigði af atferlisstefnunni.
Mistök uppalenda
Höfundurinn telur meginmistök
uppalenda felast í því að tala við börn
eins og þau séu litlar útgáfur af full-
orðnu fólki. Í stað þess að leiðast út í
þrætur, rifrildi, hávaða og reiðiköst,
eigi þeir að geta fengið barnið til að
fara að borða, læra, koma sér í rúmið,
taka til í herberginu og drífa sig á
fætur með því að 1. hrósa, 2. mæla
tímann, t.d. með eldhúsklukku, 3.
skerða (taka t.d. af vasapeningum), 4.
láta barnið taka eðlilegum afleiðing-
um gerða sinna, 5. skrá. 6. nota af-
brigði af 1-2-3 aðferðinni, dæmi um
það: „Dóttir þín sem er að koma heim
úr skólanum hendir úlpunni á gólfið.
Þú biður hana að hengja úlpuna upp
og hún gerir það ekki. Þú segir ekki
annað en, þetta er 1. Ef þú verður að
telja fyrir hana upp í 3 fer hún inn í
herbergi. Þegar hún kemur fram bið-
ur þú hana aftur að hengja úlpuna
upp. Ef hún gerir það ekki fer hún
aftur inn. Þessu er haldið áfram þar
til hún skilur hvað er verið að tala
um.“ (114).
Í bókinni stendur að tvenn algeng-
ustu mistök foreldra og kennara í
samskiptum við börn séu þau að tala
of mikið og vera með of mikinn æsing.
„Þras er slæmt af því að annaðhvort
hrífur það ekki eða það dregur þig inn
í tala-sannfæra-þrátta-rífast-slá ferl-
ið.“ (25). Aðferðin 1-2-3 er talning í
stað þrætu, notuð til að fást við hegð-
un sem þarf að stöðva. Hún er hins-
vegar ekki notuð til að fá börn til að
gera eitthvað. Hugmyndin á bak við
þetta er að nota fá orð og sýna engan
æsing, og ná árangri.
Suðað um súkkulaði
Dæmi til að varpa ljósi á aðferðina
er af barni sem suðar um súkkulaði
rétt fyrir matinn. Uppalandinn vill
ekki verða við óskinni. Ef hann fer að
rökræða málið, þræta, rífast og jafn-
vel að æsa sig er hann kominn á al-
Agakerfi/Til að fræða barn og mennta þarf jafnframt að temja
það og aga. Maðurinn hefur glímt við agann frá upphafi vega.
Gunnar Hersveinn segir frá aðferðinni töfrar 1-2-3 á íslensku.
Er aginn í góðu lagi
í skólastofunni?
Morgunblaðið/Kristinn
Hvaða aðferðir duga kennurum vel til að hinar dýrmætu kennslustundir
nýtist nemendum sem best og farsællega?
 Allir vita að forsenda dyggða og gilda er
góður agi, fáir hugsa um það
 Mistökin felast í að tala við börn eins og
þau séu litlar útgáfur af fullorðnu fólki
H
vað er það eig-
inlega við þessi
jól?“ spurði ég
dóttur mína og
hún svaraði um-
svifalaust: „Ég skal svara í stök-
um orðum, þú getur svo búið til
setningar: „Gleði, friður, gjafir,
matur, þrifalegt, fallegt, gaman
að gefa, rólegt, kósí og fjöl-
skyldan saman.“ Þessir þættir
gera jólin í hjarta hennar.
Og þá er komið að mér að búa
til setningarnar:
Trú, von og kærleikur eru ein-
kennisorð desembermánaðar, og
umfram allt annað: Gleðin. Íbúar
landsins hafa bæði í heiðni og
kristni haldið hátíð ljóssins þegar
dagarnir eru svona ótrúlega
stuttir. Gildin
sem höfð eru í
heiðri um jólin
og reynt að
rækta, bæði
hið ytra og
innra, eru í
raun sammannleg. Umgjörðin er
vissulega kristin á Íslandi, og
með almennum hætti: Kirkju-
sókn á aðventunni, jólaglöggi á
vinnustöðum, jólahlaðborðum,
daglegum uppákomum vegna út-
gáfu á menningu, smáköku-
bakstri o.s.frv.
Ég held að einstaklingar ann-
arrar trúar þurfi ekki nauðsyn-
lega að afneita jólunum, enda
gera þeir það sjaldnast. Þeir sem
hafa valið að búa hér virða yf-
irleitt hefðina í landinu og taka
þátt í henni ef þeir geta, og þeir
finna góðar smugur til að gleðj-
ast líka. Jafnvel þeir sem afneita
allri trú og öllum guðum taka
flestir þátt í ljósahátíðinni, þeir
vilja ekki missa af gleði hjartans.
Sumir flýja þó úr skarkalanum
og aka út fyrir mannabyggð á að-
fangadag til að gista í sum-
arbústað yfir hátíðirnar. Þeir
vilja losna undan þeim ys og þys
sem þeim sýnist vera á fólki;
streitu og stundum hégóma.
Þeir sem velja að dvelja utan
við hringiðu vestræns jólahalds
finna gleðina og kærleikann, von-
ina og trúna (ef þeir eru trúaðir)
í prjállausum bústöðunum eða
hvar annars staðar sem þeir
gista. Mér finnst augljóst að þeir
sækist eftir sömu eða svipuðum
gildum og hinir sem halda jólin
með öllu því sem þeim fylgir.
Þetta er bara spurning um að-
ferð til að höndla það sem flest-
um er dýrmætast. Kraftaverkið
gerist í hjartanu óháð búsetu,
kyni, stöðu, kynþætti, trúar-
brögðum, ríkidæmi, stærð,
aldri … Allur hinn ytri búnaður
mótast af því hversu mikið þarf
til að vekja stemmninguna innra
með fólki. Einnig er hann háður
smekk og venjum; einum nægir
stakt fallegt kerti, öðrum dugar
ekkert minna en tugþúsund pera
raflýsing í garðinn. Enn aðrir,
eins og Selfyssingar, láta sefjast
með hópnum og leggja metnað
sinn í íburðarmiklar skreytingar.
Ég held að þetta sé allt í góðu
lagi, magnið skiptir ekki máli, og
mér er sama þótt það sjáist ekki í
híbýlin fyrir skreytingum, meg-
inmálið er að grípa tilfinninguna
og finna hana læðast um líkama
og sál; eigin gleði og kærleikann
til annarra. Engin ástæða er til
að hneykslast yfir náunganum
eða dæma hann, hver og einn
gerir það sem þarf til að gleðja
sitt litla hjarta.
Jólin virðast því vera einhvers
konar stemmning sem felst í
samblandi af tilfinningu, athöfn
og aðstæðum. Flestir hefja leik-
inn á stórhreingerningum,
skreytingum og bakstri. Og svo
virðist sem þorri landsmanna
hafi stigið fyrstu skrefin í þessa
átt um liðna helgi. Nú er ljós í
öðrum hverjum glugga og jólatré
brátt tendruð út um borg og bý.
Það er hverjum og einum í
sjálfsvald sett hvort hann velur
látlaus eða skrautleg jól, senni-
lega allt eftir því hverju hann er
vanur. Umgjörðin er frjálst val,
en ástand hjartans sem sóst er
eftir er það ekki, það er sam-
mannlegt. Ástandið er erfitt að
höndla með orðum en mætti ef til
vill orða svona: „Í dag er glatt í
döprum hjörtum.“ Þrátt fyrir
allt, þrátt fyrir myrkrið, sorgina,
stríðin, græðgina, hégómann,
streituna, vandann, kvíðann,
áhyggjurnar … megi finna
gleðina og kærleikann og vonina
um betri tíð framundan.
Jólin eru aðferð sem ein-
staklingarnir stunda til að vekja
gleðina og til að geta gefið af
sjálfum sér með gleði. Þau eru
aðferð til að miðla kærleika, og
til að rétta hjálparhönd, til að
njóta, til að finna frið. Þau geta
verið undarleg ásýndar og minnt
á hégóma, en ef rýnt er í ástæð-
una verða þau betur skiljanleg.
Þau eru þrá hjartans eftir hlut-
deild í gleði eilífðarinnar. Þau
virðast vera holdleg með öllum
sínum veislumat, fínu fötum og
öllum þessum hlutum, en í raun
eru þetta bara tæki til að vekja
gleðina í hjartanu sem ein-
staklingurinn þráir að finna.
Gleðina sem minnir hann á ham-
ingjuna, því þegar stundin renn-
ur upp er öllum fyrirgefið og allir
eru sáttir um stund.
Einstaklingarnir vilja gleðjast
og þeir þrá að gleðja aðra með
gjöfum sínum og væntumþykju.
Jafnvel óþægustu börnin þagna
og finna kyrrðina, og þeir sem
iðulega hafa allt á hornum sér
hemja sig til að jólin geti gengið
snurðulaust í garð og til að finna
þótt ekki sé nema andartak; ró-
semd hjartans. Allir þrá þetta
ósegjanlega, líka þeir sem aldrei
hafa fundið það sökum erfiðleika,
því þeir sjá það í augunum á öðr-
um. Jafnvel harðsvíraðir töffarar
linast á þessari stundu og hleypa
smágleði úr hjartanu út í æðarn-
ar: „Á meðan tungan má sig
hræra/ á meðan hjartað nokkuð
kann sig bæra/ hvert andartak,
hvert æðarslag …“ (V. Briem.)
Sagt er að guð búi í glöðu
hjarta, og fellur það sennilega vel
að jólunum. Einnig að guð elski
glaðan gjafara. En það er sama
hvaða guð og það er sama hvaða
trúarbrögð, jólin eru ævinlega
um gildi sem ekki þarf að deila
um; kærleika, gleði, von, frið og
gjafir. Og þótt dæmigerð jól
verði úrelt og þótt einstaklingar
kjósi að leggja stund á þau á nýj-
an hátt helst innhald þeirra stöð-
ugt.
Með jól
í hjarta
Ástand hjartans er erfitt að höndla með
orðum en mætti ef til vill orða svona: „Í
dag er glatt í döprum hjörtum.“ Þrátt
fyrir allt megi finna gleðina og kærleik-
ann og vonina um betri tíð framundan.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
OFT líður fjölskyldunni allri
verulega illa þegar verið er að
takast á um heimalærdóminn á
kvöldin. Ef tvö börn eru á heim-
ilinu er algengast að annað barn-
ið hangi við eldhúsborðið og
stari út um gluggann með fýlu-
svip. Hitt barnið situr ánægt inni
í stofu og er að horfa á sjón-
varpið. Mamma og pabbi fara inn
í eldhús á fimm eða tíu mínútna
fresti til að argast í hinum
áhugalausa námsmanni.
[…] Þetta reynir mjög á sam-
skiptin og óbeit barnsins á
heimalærdóminum eykst sífellt.
Engin einföld ráð eru til við
vandanum varðandi heimalær-
dóminn. […]
Þú skalt ekki klifa á því við
barnið hvort það eigi ekki eftir
að læra eða hvort það sé byrjað
að læra. Reyndu heldur að velja
bestu stundina og haltu þig við
efnið. Hér skiptir miklu að sýna
festu.
Ekki trufla krakkann þegar
hann er að horfa á uppáhalds-
þáttinn sinn í sjónvarpinu með
því að segja að nú eigi hann að
fara að læra. Engin aðferð er
betur til þess fallin að spilla sam-
vinnu. Barnið ætti alls ekki að
byrja að horfa á þátt sem er á
sama tíma og ætlaður er til
heimalærdóms.
Leyfið ekki að kveikt sé á sjón-
varpinu þegar krakkarnir eiga
að vera að læra. Hvort sem þið
trúið því eða ekki getur verið allt
í lagi að hafa kveikt á útvarpinu
eða diski í tækinu af því að hvort
tveggja myndar samfelldan
hljóm í bakgrunninum en sjón-
varpið leitast alltaf við að ná at-
hygli þinni.
Töfrar 1-2-3 eftir Thomas W. Phelan,
bls. 131–132. Salka. 2002.
Heimalærdómur