Morgunblaðið - 05.12.2002, Blaðsíða 32

32 FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
AÐALHEIÐUR hefurkynnt sjónarmið sín á op-inberum vettvangi, með-al annars í Morgun-
blaðinu og í Tímariti lögfræðinga (3.
hefti 2001: Umhverfisvernd í gísl-
ingu rökvillu? Hugleiðingar um mat
á umhverfisáhrifum).
Aðalheiður er í doktorsnámi í um-
hverfisrétti við Háskólann í Uppsöl-
um og kennari í umhverfisrétti við
lagadeild Háskóla Íslands.
Oftrú á mat á
umhverfisáhrifum
Aðalheiður telur alvarlega galla
vera á núgildandi lögum um mat á
umhverfisáhrifum og segir hún að
margir hafi tekið undir það sjónar-
mið. Að hennar mati byggjast lögin
og framkvæmd þeirra á ákveðnum
misskilningi. Hún telur að hér á
landi ríki mikil trú, ef til vill oftrú, á
mati á umhverfisáhrifum en það eitt
og sér leysi hvorki né komi í veg fyr-
ir óæskileg umhverfisáhrif fram-
kvæmda. Með góðum rökum má
sýna fram á að lögin um mat á um-
hverfisáhrifum og framkvæmd
þeirra stuðli að vissu leyti að falskri
öryggiskennd. Mat á umhverfis-
áhrifum, þ.e. hið eiginlega mat, er
ein af nokkrum aðferðum sem nota
má til þess að greina og lýsa um-
hverfisáhrifum sem tilteknar fyrir-
hugaðar framkvæmdir eru taldar
hafa í för með sér og auðveldar mat-
ið að finna ráðstafanir til þess að
draga úr áhrifunum, þ.e.a.s. ef slíkar
ráðstafanir eru fyrir hendi.
Tvíþætt ferli
Aðalheiður segir að hafa beri í
huga að mat á umhverfisáhrifum sé
flókið og margslungið fyrirbæri sem
lúti tiltekinni hugmyndafræði og
þróaðri aðferðafræði. „Sumt hefur
með lög og framkvæmd þeirra að
gera, annað ekki. Hér á landi er að-
allega tvennt fólgið í matinu. Annars
vegar undirbúningur og opinber yf-
irferð matsskýrslunnar, hið eigin-
lega umhverfismat, og hins vegar er
það málsmeðferðin sem er viðhöfð
þegar matsskýrslan er yfirfarin af
yfirvöldum, sérfræðingum og al-
menningi. Það er einungis að óveru-
legu leyti hægt að festa í lög hvernig
á að vinna hið eiginlega mat og
matsskýrsluna sem slíka. Lög geta
kveðið á um hvaða þætti eigi að taka
fyrir í skýrslunni og í meginatriðum
hvaða áhrifum á að gera grein fyrir,
eins og gert er í lögunum um mat á
umhverfisáhrifum. Hins vegar þurfa
reglur um málsmeðferðina að vera
lögfestar, einkum ef vikið er frá al-
mennum reglum þar að lútandi. Í
löggjöf þeirra ríkja sem ég hef skoð-
að og samkvæmt tilskipunum EB er
tilgreint hvað á að fjalla um í mats-
skýrslu en einungis að óverulegu
leyti hvernig. Einnig ber að hafa í
huga að löggjöf sem fjallar um þessa
þætti og málsmeðferðina er mis-
munandi hjá einstökum ríkjum og
erfitt er að bera þessi atriði saman
og það þarf töluverða þekkingu á
réttarkerfum viðkomandi ríkja svo
að hægt sé að gera sér grein fyrir
því hvernig þetta raunverulega virk-
ar lagalega séð.“
Aðalheiður segir að mat á um-
hverfisáhrifum eigi fyrst og fremst
að leiða í ljós þau umhverfisáhrif
sem búist er við að fylgi tiltekinni
framkvæmd eða starfsemi. „Það
sem er svo sláandi í íslensku lögun-
um er að þau gera beinlínis ráð fyrir
því að ekki sé hægt að fallast á fram-
kvæmd hafi hún umtalsverð um-
hverfisáhrif þótt markmið laganna
sé að tryggja að áður en leyfi er veitt
fyrir framkvæmd, sem kann vegna
staðsetningar, starfsemi sem henni
fylgir, eðlis eða umfangs að hafa í för
með sér umtalsverð umhverfisáhrif,
hafi farið fram mat á umhverfis-
áhrifum framkvæmdar,“ segir Aðal-
heiður. „Það er ekki tilgangur mats
á umhverfisáhrifum að hindra fram-
kvæmdir jafnvel þótt þær hafi í för
með sér umtalsverð umhverfisáhrif.
Matið er gert til þess að komast að
því til hvers framkvæmdir kunna að
leiða, að svo miklu leyti sem slíkt er
mögulegt, svo að hægt sé að taka
upplýsta ákvörðun um það hvort í
þær skuli ráðist. Meðal annars
vegna þess að áhrif tiltekinna fram-
kvæmda eru umtalsverð er svo áríð-
andi að tryggja að almenningur og
aðrir sem láta sig umhverfismál
varða, t.d. frjáls félagasamtök, eigi
ríkan rétt til þess að taka þátt í
málsmeðferðinni. Í EB-tilskipunun-
um, sem gilda innan EES-svæðisins,
og öllum þeim alþjóðasamningum
sem ég hef skoðað og varða mat á
umhverfisáhrifum með einum eða
öðrum hætti eru nokkuð vel sam-
ræmdir listar yfir framkvæmdir og
starfsemi sem eru matsskyldar.
Þessir listar, einkum og sér í lagi sá
sem er í viðauka 1 með íslensku lög-
unum, gera ráð fyrir því að fram-
kvæmdir sem þar eru taldar upp
hafi í för með sér umtalsverð um-
hverfisáhrif eða kunni að hafa slík
áhrif. Það þarf hvorki að sanna né
afsanna það. En það þarf að komast
að því og meta í hverju þessi áhrif
eru fólgin í einstökum tilvikum og
lýsa þeim, svo og að fjalla um hvern-
ig og hvort hægt er að bregðast við
áhrifunum sem stundum er mögu-
legt. Íslensku lögin og framkvæmd
þeirra eru að mínu mati byggð á
ákveðnum misskilningi. Hann er sá
að til þess að fá heimild til fram-
kvæmda samkvæmt 11. grein lag-
anna verður að „afsanna“ að um-
hverfisáhrifin geti orðið umtalsverð
eða sýna fram á það með öðru móti
og hefur þessi kvöð verið lögð á
framkvæmdaraðila. Þetta er ekki í
samræmi við EB-tilskipunina né al-
þjóðlega samninga sem lúta að
þessu málefni og er í ósamræmi við
tilgang og markmið mats á umhverf-
isáhrifum, þar að auki er þetta órök-
rétt því fyrir liggur að
umhverfisáhrifin verði
umtalsverð eða líkleg-
ast að svo verði. Til
viðbótar þessu þá er
sönnun af þessu tagi
oftast ómöguleg þegar
um umfangsmiklar og
flóknar framkvæmdir
er að ræða og jafn-
framt ónauðsynleg
þar sem almennt séð
er ekki óheimilt að
ráðast í framkvæmdir
hér á landi sem hafa í
för með sér umtals-
verð umhverfisáhrif. Í
ákveðnum tilvikum
kann það hins vegar
að vera óráðlegt að ráðas
framkvæmdir vegna
ástæðna sem er allt annað m
Úrskurður á ekki v
Orðalag 11. greinar lag
mat á umhverfisáhrifum g
einnig að verkum að niður
skurðar Skipulagsstofnun
einungis verið með tvennu
Að framkvæmdin hafi um
umhverfisáhrif eða að hún
ekki. „Þetta er ofureinfö
mat á umhverfisáhrifum
marga þátta sem taka verð
og þetta kemur glöggt fra
úrskurðum sem fyrir liggja
legt er að koma fram m
niðurstöðuna í einni setn
held að þeir sem t.d. hafa
skurð Skipulagsstofnunar u
lingaölduveitu séu margi
orðlausir yfir því hvernig h
komast að þeirri niðurs
heildaráhrif framkvæmda
umhverfið séu ekki umtals
flestir þættir endurskoðun
lagsstofnunar á framlagð
skýrslu innihaldi aðra ni
Það hljóta allir að sjá að n
sem þessi er ótrúverðug
falska öryggiskennd. Orð
greinar laganna undirstrik
gölluð lögin eru og að mín
opinber endurskoðun á
mats á umhverfisáhrifum
fara fram í formi úrskurða
ástæðurnar einkum lögfr
sem óþarft er að fara ítar
hér.“
Séríslenskt fyrirbæ
Aðalheiður segir að þes
að kveða upp úrskurð um
tekin framkvæmd hafi mik
umhverfisáhrif og tengja h
framkvæmdar án þess þ
leyfi til framkvæmdar sé að
sennilega séríslenskt f
„Það að miðlæg stofnun, á
A
dó
Við Kringilsárrana.
Alvarlegir g
um mat á um
Aðalheiður Jóhanns-
dóttir lögfræðingur
hefur gagnrýnt ým-
islegt í íslenskri
umhverfislöggjöf og
bent á atriði sem
betur mættu fara,
m.a. atriði sem varða
lög um mat á um-
hverfisáhrifum.
ÍSLAND OG
HERNAÐARGETA NATO
Sérkennilegar umræður áttu sérstað á Alþingi í fyrradag í tilefni afskuldbindingu ríkisstjórnarinnar
um að kosta loftflutninga á vegum Atl-
antshafsbandalagsins (NATO) fyrir allt
að 300 milljónum króna, komi til aðgerða
á vegum þess. M.a. var spurt hvort verið
væri að hverfa frá her- og vopnleysis-
stefnu Íslands, gefnar yfirlýsingar um að
Ísland ætti ekki að taka þátt í beinum
hernaðaraðgerðum og fullyrt að verið
væri að hverfa frá óbifanlegri samstöðu
um að Íslendingar skyldu aldrei eiga að-
ild að neins konar hernaðaraðgerðum.
Það ætti ekki að hafa farið framhjá
neinum að NATO er hernaðarbandalag,
þótt það hafi góðu heilli sjaldan þurft að
beita herstyrk sínum. Þegar Ísland gerð-
ist aðili að bandalaginu á sínum tíma átti
landið engan her og hafði engar forsend-
ur til að koma sér upp herafla. Bæði
skorti alla hefð fyrir slíku hér á landi og
Íslendingar voru jafnframt fátæk þjóð,
sem hafði ekki efni á að gera fullnægj-
andi ráðstafanir til að verja landið.
Framlag okkar til sameiginlegs öryggis
vestrænna ríkja fólst fyrst og fremst í að
leggja til aðstöðu, sem auðvitað var mik-
ilvægur þáttur í hernaðarlegri uppbygg-
ingu bandalagsins til varnar hættunni af
árás Sovétríkjanna.
Viðbúnaður Atlantshafsbandalagsins
miðast nú ekki lengur við varnir gegn
allsherjarárás að austan, heldur að verj-
ast t.d. hryðjuverkaárásum og fást við af-
leiðingar þeirra, setja niður staðbundnar
deilur og annast friðargæzlu. Aðgerðir af
þessu tagi útheimta ýmiss konar þekk-
ingu og getu, sem borgaralegir starfs-
menn eru jafnvel betur í stakk búnir að
láta í té en hermenn. Samvinna þessara
hópa fer vaxandi á ýmsum sviðum. Það
blasir við að ýmiss konar sérfræðiþekk-
ing og geta, sem Íslendingar búa yfir,
getur nýtzt NATO til að sinna breyttu
hlutverki og þá er sjálfsögð skylda Ís-
lands að leggja slíkt af mörkum, enda
höfum við núorðið fjárhagslegar forsend-
ur til að leggja það sama af mörkum hlut-
fallslega og önnur ríki bandalagsins.
Ísland hefur þegar lagt sitt lóð á vog-
arskálarnar; læknar, hjúkrunarfræðing-
ar, upplýsingafulltrúar og flugumferðar-
stjórar hafa t.d. farið til starfa við
friðargæzlu á Balkanskaga og starfað
þar innan hersveita ríkja NATO. Þeir eru
þátttakendur í hernaðarlegri aðgerð,
sem lýtur stjórn hermanna, þótt þeir
sinni aðeins borgaralegum störfum og
enginn ætlist til þess af þeim að þeir taki
þátt í vopnaviðskiptum, enda hafa þeir
enga þjálfun hlotið til slíks.
Þátttaka Íslands í loftflutningum á
vegum Atlantshafsbandalagsins yrði
væntanlega af sama toga; farþega- og
flutningaflugvélar yrðu notaðar þar sem
þær kæmu að gagni, t.d. við flutninga
liðs, búnaðar og vista en eðli málsins
samkvæmt ættu þær ekkert erindi til
svæða þar sem beinna hernaðarátaka
mætti vænta, enda eru þær hvorki búnar
til þess né flugmenn þeirra þjálfaðir til að
takast á við slíkar aðstæður. Þetta liggur
svo fullkomlega í augum uppi að það er
merkilegt að heila utandagskrárumræðu
þurfi á hinu háa Alþingi til að útskýra það
fyrir þingmönnum. Það breytir ekki því
að með þessu framlagi tekur Ísland þátt í
að efla getu Atlantshafsbandalagsins til
hernaðaraðgerða, sem gæti þurft að
grípa til í því skyni að verjast hættu,
tryggja frið og efla öryggi. Það er sjálf-
sögð skylda okkar sem aðildarríkis
bandalagsins.
LYF OG GAGNAGRUNNAR
Frumvarp heilbrigðisráðherra um aðTryggingastofnun ríkisins setji upp
lyfjagagnagrunna vekur ýmsar spurn-
ingar. Samkvæmt frumvarpinu verður
Tryggingastofnun falið að setja á lagg-
irnar tvo gagnagrunna, annan persónu-
greinanlegan en hinn ekki, um afgreiðslu
lyfja til sjúklinga. Auk Tryggingastofn-
unar myndu Lyfjastofnun og Landlækn-
isembættið hafa aðgang að upplýsingum
úr persónugreinanlega grunninum. Til-
gangurinn er samkvæmt athugasemdum
með frumvarpinu að „koma í veg fyrir
misnotkun ávana- og fíknilyfja og færa
sönnur á ólögmæta háttsemi, að greina
og skoða tilurð lyfjaávísana með tilliti til
lyfjakostnaðar og til endurgreiðslu lyfja-
kostnaðar einstaklinga“.
Samkvæmt núgildandi lyfjalögum,
sem breytast ef frumvarpið verður sam-
þykkt, er lyfsölum skylt að afhenda
Tryggingastofnun stafrænar upplýsing-
ar um afgreiðslu lyfja. Þá er landlækni
heimilt að kalla eftir tölvuskráðum upp-
lýsingum frá apótekum. Í lögunum er
hins vegar ekki kveðið á um heimild til
varðveislu og vinnslu þessara upplýs-
inga.
Í greinargerð frumvarpsins segir að
örðugt geti verið að greina á milli lög-
mætrar og ólögmætrar háttsemi. Dæmi
séu um að fíkniefnaneytendur gangi á
milli lækna og fái ávísun á ávana- og
fíknilyf til eigin neyslu eða sölu. Þá geti
komið upp tilvik þar sem læknir ávísar
sjálfum sér óhóflegu magni ávana- og
fíknilyfja til eigin nota. Af þeim sökum sé
mikilvægt að landlæknir fái „í undan-
tekningartilvikum“ beinan aðgang að
persónugreinanlegum upplýsingum á
rafrænu formi. Þannig sé hægt að greina
vandann á markvissari og skjótari hátt
en áður.
Vissulega er nauðsynlegt að fylgjast
vel með því að ávana- og fíknilyf séu ekki
misnotuð líkt og því miður eru dæmi um.
Það er hins vegar álitamál hvort það rétt-
læti að settur sé á laggirnar rafrænn
gagnagrunnur með persónugreinanleg-
um upplýsingum.
Með nýrri tækni verður stöðugt auð-
veldara að safna saman upplýsingum um
einstaklinga. Eftir því sem upplýsing-
arnar verða umfangsmeiri og viðkvæm-
ari er meiri hætta á að þær verði misnot-
aðar með einum eða öðrum hætti. Í þeim
gagnagrunni sem rætt er um að koma á
laggirnar yrði ekki einungis að finna
upplýsingar um þá sem misnota kerfið
heldur alla þá sem þurfa að nota lyf af
þessu tagi, oft mjög veikt fólk. Trúnaður
á milli læknis og sjúklings er eitt af
grundvallaratriðum heilbrigðiskerfisins.
Er réttlætanlegt að upplýsingum, sem í
raun ættu að vera trúnaðarmál læknis og
sjúklinga, sé safnað saman í persónu-
greinanlegan grunn? Hversu margir
starfsmenn þeirra stofnana, sem til-
greindar eru í frumvarpinu, munu hafa
aðgang að persónugreinanlegum upplýs-
ingum? Hversu lengi eru upplýsingar
vistaðar í grunninum? Hversu „mark-
vissari og skjótari“ verður baráttan gegn
misnotkun með tilkomu gagnagrunns?
Þessum spurningum og mörgum til við-
bótar verður að svara áður en hægt er að
réttlæta að tekið verði enn eitt skref í átt
að Stórabróður-samfélagi þar sem upp-
lýsingum um einkahagi fólks er safnað
saman af ríkinu.