Morgunblaðið - 19.02.2003, Blaðsíða 25

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 19. FEBRÚAR 2003 25
SÝNING íslenska myndlistarmanns-
ins Ólafar Björnsdóttur Wollenmaid-
en!, eða Lopameyjan, í The Show-
room-galleríinu í London fær fjórar
stjörnur af fimm mögulegum í um-
fjöllun Lundúnartímaritsins What’s
On sem segir reglur hversdagsins
ekki gilda á sýningunni.
Þess í stað sé rýmið opnað upp fyrir
frelsi leiksins. „Hver athöfn eða fram-
kvæmd er eins og uppástunga, þar
sem lagðar eru til ólíkar leiðir við að
lifa í þessum heimi eða að skilja hann.
Og þar sem maður situr í tröppunum
og horfir yfir smækkað landslag lopa-
hæða og abstrakt prjónaflíkur þá er
skemmtilegt að velta því fyrir sér
hvort allt eigi einhvern tímann eftir
að verða svona,“ segir í dómi What’s
On.
Time Out gerir sýningu Ólafar
einnig skil og segir blaðið Lopameyj-
una virka hlægilega og valdmikla í
senn. Hún sé að hluta til sérkennileg
þjóðsaga og að hluta til eyðandi afl og
sýningarsalurinn sé hlaðinn menning-
artilvitnunum sem vísi allt frá nor-
rænum goðsögnum til Ikea-muna.
Tilvísanir Ólafar kunni að fara fram
hjá þeim sem ekki þekki til þeirra, en
staðsett einhvers staðar miðja vegu
milli grínistans Benny Hill og verka
hinnar sænsku Ann-Sofi-Sidén þá sé
Lopameyjan meinfyndin truflun frá
„bráðabirgða töfrum þessarar vel út-
hugsuðu innsetningu“.
Lopameyja Ólafar Björnsdóttur.
Lopameyjan
lofuð í London
Í
TILEFNI nýafstaðinnar sýningar
vatnslitamálarafélagsins í Hafn-
arborg, er ekki úr vegi að rifja upp
eitt og annað úr sögu þessa mik-
ilvæga hliðarmiðils olíumálverksins.
Einkum vegna þess að hann hefur
gengið í gegnum endurnýjaða líf-
daga í verkum heimsþekktra samtíðarmálara
sem áður töldu hann tilheyra liðinni tíð, síður
búa yfir jafn ótvíræðum tjámöguleikum og ol-
íumálverkið og aðrir nýmiðlar. Ekki ýkja langt
síðan það varð lenska hjá framsæknum mynd-
listarmönnum að hafna sígildum miðlum og
átti að vera liður í endurnýjun listarinnar. Til
að mynda voru ótal tilraunir gerðar í hlið-
armiðlum varðandi olíumálverkið og í teikn-
ingu notuðu menn ódýra merkipenna og óekta
litkrítir. Í grafík alls konar afbrigði af ein-
þrykkjum og þrykktækni til hliðar við sígildu
tæknina, þetta
stundum á ótraustan
grunn og sýrupappír
og tíðkast enn.
Margur hellti sér út
í þetta í þeirri mein-
ingu að um leið teld-
ist hann framsækinn og virkur í núlistum, ár-
angurinn meira en sýnilegur á undangengnum
áratugum. Einkum meðal hugmynda-
fræðilegra listamanna, sem í upphafi treystu
meira á fræðin og listheimspekina að baki
vinnu sinnar en verkkunnátu og sýnilegan ár-
angur. Málheimspekingurinn og ritgerðasmið-
urinn Roland Barthes ýtti svo óforvarendis
undir þetta með táknmáli sínu, semiotik, þar
sem sjónum var einkum beint að neyslu-
hugmyndafræði eftirstríðsáranna, innihalds-
leysi og skorti á háspekilegu innihaldi, verð-
mætin kristölluðust í innantómum hlutum
hvunndagsins. Í Frans heiðra þeir meistarann
um þessar mundir með sýningu í Pompidou
menningarmiðstöðinni í París, eins og áður
segir í Sjónspegli. Kenningar hans og fræði
voru hvalreki á fjörur allra þeirra sem stunda
viðhengis- og sófavinnubrögð, en Barthes
sjálfur byggði heim sinn á miklum rann-
sóknum, gerhygli og djúpum vísindum. Var
enda tekinn í dýrlingatölu af áhangendum aka-
demískra vinnubragða og troðfyllti fyrir-
lestrasali æðri menntastofnana í París. Barth-
es vísar til tungumálsins og hljóðsins í táknum,
líkt og aðrir hafa vísað til tónlistarinnar í lín-
um, litum, hryni forma og dýpt skynrænnar
tjáningar, sem harðir áróðursmenn múgefli og
flatneskju í samtímalist hafna, þreytast ekki
að gera lítið úr og valta yfir.
Barthes sagði sig haldinn sjáldgæfum sjúk-
dómi, hann gæti séð málið (!), og hvað sem
hann nú annars sá notaði hann málið sem tjá-
ferli. Nýútkomin er heildarútgáfa verka hans í
fimm doðröntum og tveimur minni heftum,
sem er í og með tilefni sýningarinnar.
Leiðistefið í upphafi voru hugmyndir strúkt-
úralistanna um merkjakerfi, vísindalegar
fræðikenningar og aðferðir með innri upp-
byggingu sem brennidepil frekar en sögulegt
samhengi. Þróaðist í málvísindalegan strúkt-
úralisma, heimspekilegan strúktúralisma og
loks dekonstruktion sem tekur afstöðu gegn
strúktúralismanum í arkitektúr, líka nefnt síð-
módernismi, póstmódernismi, sem er í raun
afturhvarf til form- og sjónrænnar fjölbreytni
barrokksins.
– Táknrænt, að það eru hinir stóru athafna-
þjarkar í myndlistinni sem hafa lyft eldri miðl-
um aftur til vegs, gerðist þó stundum fyrir til-
viljanir. Svo var um Per Kirkeby, sem lét
heillast af steinþrykkinu sem hann hafði áður
litið niður til eins og annarrar grafískrar tækni
er byggðist á mörkuðu handverki, þó vel að
merkja skapandi og lífrænu. Kirkeby hefur nú
gert hátt á þriðja hundrað steinþrykkja í
svart-hvítu og lit, sum í yfirstærðum og sér
ekki lát á afköstum hans. Svipað gerðist með
David Hockney, sem líkt og fleiri varð upp-
numinn á sýningu á lífsverki hins skammlífa
Thomas Girtin á Tate Brittain Millbank, í júlí–
september, sem ég hermdi frá í pistli sl. haust.
Áhrifin svo sterk að hann sökkti sér niður í
tæknina og má sjá árangurinn á nýopnaðri
sýningu í London sem hefur fengið frábæra
dóma. En Hockney fer sínar eigin leiðir í með-
höndlun miðilsins þar sem hann nýtir minna
gagnsæja eiginleika hans. Er ég las á dög-
unum viðtal við heimslistamanninn, þar sem
hann hermir frá því hvílík opinberun mynd-
heimur og rannsóknir Girtins hefðu verið hon-
um, létti mér stórum, því sjálfur skildi ég ekki
hvernig mér gat hafa yfirsést þessi mikli
meistari. Hafði þó meiri afsökun en Hockney
þar sem Girtin er landi hans, en báðir vitað af
honum án þess að hafa möguleika á að með-
taka list hans og snilli vegna ónógrar yfirsýn-
ar. Sýningunni gleymi ég seint því að heim-
sókn á hana var eins og að koma að upptökum
fljóts sem maður hefur haft fyrir augunum en
ekki gert sér fullkomna grein fyrir eðli þess né
hvaðan það rynni.
Rifja þetta allt upp í tilefni sýning-arinnar í Hafnarborg vegna þess aðhlutverk vatnslitanna hefur veriðmikið og ótvírætt frá því Thomas
Girtin þróaði nýja tækni innan miðilsins um
aldamótin 1800. Fólst í því að yfirfæra litinn
beint á ógrunnaðan gulhvítan pappír með
sterka sogeiginleika. Hann hefur vafalítið upp-
götvað þessa eiginleika vatnslitanna þá hann
vann við að lita stungumyndir lærimeistara
síns á námsárunum. Opnberar einnig hve
langt er síðan menn gripu til þess að lita graf-
íkmyndir (og teikningar), sem á sinn hátt er
fullgild aðferð við hlið mynda sem eru þrykkt-
ar í mörgum litum. Hvað hið síðastnefnda
snertir er oft gripið til þess að gera þrykklitinn
gagnsæjan með því að þynna hann með lit-
leysu, transparent, gera hann gagnsæjan. Þá
er hægt að þrykkja lagskipt og kveikja um leið
líf í öðrum sem fyrir eru, en síður mögulegt í
akvarellunni, og skyldum áhrifum má ná með
því að mála yfir grafíkmyndir með vantslitum.
Við fixeringu myndanna verða þeir aðeins
sýnilegir í ljósu reitunum, negatívunni, þá er
hlutverk vatnslitanna mikið í hvers konar
frumdráttum að viðameiri verkum, ekki síst
fyrir hina léttu og gagnsæju eiginleika.
Vatnslitatæknin hefur gengið í gegnumumtalsverða þróun frá því á dögumGirtins og sporgöngumanna hanssvo sem Turners, Constable og fleiri
enskra snillinga á sviðinu, grunneðli hennar þó
hið sama. Ætti að vera til vitnis um að miðill-
inn úreldist ekki, afhjúpar jafnframt grunn-
færni þess að álíta að það eitt að hafna sígild-
um tjámiðli geri viðkomandi nútímalegan, þarf
stórum meira til. Og á undanförnum árum hafa
sígildu miðlarnir sótt á eins og menn hafa
greinilega orðið varir við á mikils háttar sýn-
ingum og listakaupstefnum. Má hér grípa til
orðtækisins gamalt vín á nýjum belgjum, vínið
blífur en umbúðirnar endurnýjast.
Thomas Girtin fæddist í Lundúnum 1775 og
lést þar 1802, vettvangur hans var aðallega á
sviði vatnslita og málmætitækninnar, einnig
olíumálverksins. Þrátt fyrir að hann yrði ein-
ungis 27 ára, telst hann brautryðjandi róm-
antíska landslagsins í enskri myndlist og eftir
hann liggur drjúgt lífsverk. Ekki einungis á
listasviði, heldur einnig mjög merkilegum
rannsóknum á eðli lita, sem hrein nautn var að
skoða í glerkössum á sýningunni á Tate
Brittain. Minnti um sumt sterklega á rann-
sóknir módernistanna meira en hundrað árum
seinna og getur hér hafa verið undir áhrifum
frá rannsóknum Goethes á skynrænum eig-
inleikum lita, með ólíkindum stórhuga ungan
mann um að ræða og miklar náttúrugáfur.
Heimkominn frá París 1802, þar sem hann
hafði málað 20 vatnslitamyndir af borginni,
réðst hann í að framkvæma hugmynd sem
hafði lengi blundað með honum, að gera 180 m²
stórt olíumálverk af Lundúnaborg. Málverkið
sem hann nefndi Eidometropolis er glatað og
einungis nokkur frumriss varðveitt.
Hreif mig mest á sýningunni hvehreint og klárt hann gekk til verksí öllu sem hann lagði hönd að,hvergi neinar tilraunir til grunn-
færðra áhrifameðala, effekta, og þótt mynd-
irnar séu yfirmáta sannverðugar heimildir um
viðföng þau sem hann hafði í beinu sjónmáli
hverju sinni, er hér ekki um neina andlausa
kortagerð að ræða. Bera öllu frekar listamanni
vitni sem hverju sinni lifði sig inn í umhverfið
og andrúm þess, skilaði því svo frá sér á papp-
írinn á eins hreinan og tæran hátt og honum
var mögulegt, átti ekki til falskan tón. Og þótt
iðulega væri um flóknar myndgerðir að ræða
bera þær á vissan hátt með sér svip naumleika
í útfærslu, á stundum svo sláandi að leiðir jafn-
vel hugann að naumhyggju nútímans,
minimalisma. Ég sem hafði eytt drjúgum tíma
við skoðun mærðrar yfirlitssýninar á verkum
Lucian Freud í aðalsýningarsölum safnsins,
hugðist einungis koma við á þessari ókenndu
sýningu á gömlum, enskum vatnslitamyndum í
kjallarasölunum. En dvaldist þar langa stund
og tel mikla vangá af mér að hafa ekki end-
urtekið þá skoðun seinna, þótt ekki væri nema
fyrir lærdóminn. Sallaklárt hve mikil og afger-
andi áhrif vinnubrögð Girtins hafa haft á spor-
göngumenn sína og enska vatnslitahefð fram á
daginn í dag, má einnig marka af þeim orðum
Turners: ef Tom Girtin hefði lifað lengur hefði
lítið þýtt fyrir mig að veita honum sam-
keppni...
Einni öld eftir að Girtin gerði hina af-
drifaríku uppgötvun sína, sem fæddi af sér
gagnsæju akvarelluna, fékk Ásgrímur Jónsson
inngöngu í Konunglegu akademíuna í Kaup-
mannahöfn. Tíu árum seinna gerir hann hina
einstæðu myndaröð sína í Hornafirði, sem
telja má til þjóðargersema, tæknibrögðin svo
þróuð, fersk og upplifuð að auðséð má vera að
ekki var um neinn byrjanda að ræða.
Við hlið olíumálverksins fylgdi vatnslit-
urinn/akvarellan þessum ármanni sígilda mód-
ernismans inn í íslenska myndlist.
Akvarellan – ný tíðindi
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragia@itn.is
John Opie: Thomas Girtin 1800, olía á lérefti
76,4 x 63,4. Whitworth Art Gallery, Háskól-
anum í Manchester.
Í DAG
Listaháskóli Íslands, Skipholti
Katrín Petursdóttir hönnuður og
umsjónarkennari þrívíðrar hönn-
unar við Listaháskólann flytur fyrir
lestur um hollenska hönnunarfyrir-
bærið Droog kl. 12.30.
4 klassískar halda tónleika í Hafn-
arborg kl. 20. Þær eru Aðalheiður
Þorsteinsdóttir, Signý Sæmunds-
dóttir, Jóhanna V. Þórhallsdóttir og
Björk Jónsdóttir.
Goethe-Zentrum á Laugavegi 18
Þýska kvikmyndin Die innere Sich-
erheit/„The state I am in“ frá 2000,
verður sýnd kl. 20.30. Leikstjóri er
Christian Petzold. Enskur texti.
 Sjá einnig Staður og stund á mbl.is