Morgunblaðið - 01.04.2003, Blaðsíða 14

VIÐSKIPTI/ATHAFNALÍF
14 ÞRIÐJUDAGUR 1. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
HANN grunaði ekki að honummyndi nokkurn tímann hlotnastsá heiður að fá Nóbelsverðlaun.„Fólk spyr mig alls kyns spurn-
inga og ætlast til að ég hafi svör við öllu eftir
að ég vann til verðlaunanna,“ segir Smith.
Á opnum fyrirlestri sem hann hélt í hátíð-
arsal Háskóla Íslands á laugardag vildu
fundarmenn fá að heyra álit Smiths á mál-
efnum Íslands, hvort það væri íslensku hag-
kerfi til bóta að ganga í Evrópusambandið og
hvort rétt væri að taka upp evruna hér á
landi. Vernon L. Smith tjáði blaðamanni í
spjalli eftir fyrirlesturinn að sér væri illa við
að tala um hluti sem hann hefði ekki kynnt
sér nægilega vel. „Ég get þó sagt að sú stað-
reynd að Ísland er lítið ríki með fáar atvinnu-
greinar er ekki ástæða til að ganga í Evrópu-
sambandið. Það eru fjölmörg dæmi um
smáríki sem pluma sig vel upp á eigin spýtur.
Þið Íslendingar gætuð líklega stuðlað að
meiri nýbreytni í hagkerfinu upp á eigin
spýtur.
En hvað óstöðugleika gjaldmiðilsins varðar
er ég ekki búinn að kynna mér það nægilega
mikið til að gera tekið afstöðu. Ég vil ekki
reyna að tjá mig um hluti sem ég veit ekkert
um, þótt fólk ætlist oft til þess.“
Hagfræðiþekking er ekki
forsenda viðskipta
Smith hefur ritað á þriðja hundrað fræði-
greina og gert fjölda tilrauna í hagfræði.
Hann segist muna vel þegar hann setti fyrst
upp tilraunamarkað í kennslustofu og bað
nemendur að eiga viðskipti sín á milli.
„Mér fannst ég ekki geta gefið nemendum
mínum nógu góð svör við spurningum þeirra.
Hvernig vitum við að framboð og eftirspurn
virka eins og stendur í bókunum? Hvernig
getum við vitað að hagfræðikenningarnar eru
réttar? Frekar en að reyna að sannfæra
nemendur um að þetta væri satt vildi ég
prófa það og geta sýnt fram á það.
„Fyrsta tilraunin mín var um framboð og
eftirspurn. Ég setti upp markað í kennslu-
stofu áður en ég ræddi við nemendurna um
framboð og eftirspurn. Þátttakendurnir
höfðu því ekkert lært um virkni markaða.
Útkoman var engu að síður sú að viðskiptin
sem nemendurnir áttu sín á milli leiddu til
jafnvægis á markaðinum.
Það kom í ljós í þessari tilraun, og síðar í
hundruðum annarra, að þátttakendur þurftu
ekki að vita neitt um hagfræði eða þekkja
nein hugtök um markaði til að útkoman yrði
jafnvægi.
Að taka þátt í viðskiptum og vera hluti af
markaði er allt annað en að geta greint
markaði eða skilja nákvæmlega hvað gerist
þegar viðskipti eiga sér stað. Virkni markaða
er í raun ekki hluti af reynsluheimi neins
sem tekur þátt í viðkomandi markaði.“
Markaðir eru skilvirkir þótt
enginn skilji af hverju
Merkilegustu uppgötvun sína telur Smith
einmitt vera þá að hafa séð með eigin augum
að markaðir geta náð hámarkshagkvæmni
þótt þátttakendur viti ekkert hvað viðskiptin
ganga út á.
„Skilvirkni markaða byggist ekki á því að
þátttakendur skilji hvernig markaðurinn
virkar. Adam Smith talaði um ósýnilegu
höndina, um eitthvað sem gerist á mörkuðum
án þess að neinn átti sig á af hverju. Ég skildi
aldrei almennilega hvað hann átti við, en nú
skil ég það nákvæmlega því ég hef séð það
gerast ótal sinnum. Í mínum tilraunamörk-
uðum verður útkoman jafnan svipuð og á
raunverulegum mörkuðum og það gerist allt-
af eitthvað sem er ómeðvitað.
Fólk skilur ekki endilega af hverju útkom-
an er eins og hún er, þetta er ómeðvitað.
Þetta finnst mér merkilegast og kom mér
mest á óvart í mínum tilraunum.“
Ekki hægt að stýra hagkerfi
Við upphaf háskólanáms síns lærði Vernon
Smith rafmagnsverkfræði, útskrifaðist með
BS-gráðu í þeim fræðum árið 1949. Meistara-
gráðu í hagfræði tók hann árið 1952 og dokt-
orsgráðu 1955. Hann segist hafa tekið
ákvörðun um að skipta yfir í hagfræði eftir að
hafa tekið námskeið í hagfræði á lokaári sínu
í verkfræði. „Hagfræðiáhuga minn má raunar
rekja til áhuga míns á sósíalisma. Upphaflega
ákvað ég að læra hagfræði af því að ég hafði
áhuga á að vita hvernig hagkerfi virkuðu. Nú
veit ég að útkoman verður betri ef markaðir
eru frjálsir en þegar þeir eru innan skipu-
lagðs áætlunarkerfis.“
Móðir Smiths var virkur sósíalisti og hann
segist hafa haft mikla trú á áætlunarbúskap
þegar hann hóf nám í hagfræði. „Breyting á
viðhorfum mínum átti sér stað um leið og ég
fór að læra hagfræði. Þegar ég fór svo að
stunda tilraunir áttaði ég mig betur á því
hversu skilvirkir markaðir eru í raun. Ég
sannfærðist um að margar af grundvallar-
kenningum hagfræðinnar um frjálsa markaði
standast, ólíkt því sem ég taldi áður.
Síðan ég fór að stunda hagfræði hafa leið-
andi áætlunarkerfi í heiminum fallið af því að
þeir sem stýrðu þeim áttuðu sig á því að
svona gátu þeir ekki stýrt hagkerfi. Það veit
enginn hvernig á að stýra hagkerfi svo við
ættum bara alls ekkert að reyna það heldur
leyfa mörkuðum að vera í friði því þannig
virka þeir best.“
Netbólan var lærdómsrík
þótt margir hafi tapað
Að mati Vernon Smith er engin ástæða til
að hætta að hafa trú á frjálsum mörkuðum
þó svo að einhverjir þeirra séu óstöðugir.
„Reyndar virka kenningar hagfræðinnar ekki
eins vel á verðbréfamörkuðum, t.d. hluta-
bréfamörkuðum. Það þarf þó ekki að benda
til þess að þessir markaðir standi sig ekki og
eigi ekki að vera frjálsir. Þó svo að þessir
markaðir séu óstöðugir og þeim hætti til að
hrynja held ég að það sé mikilvægur hluti
þess að innleiða nýja tækni, nýjar vörur.
Tökum netbóluna sem dæmi. Mörg netfyr-
irtæki urðu gjaldþrota á sínum tíma og
margir töpuðu miklu fé. En sum fyrirtækin
lifðu af og gengur vel. Þessi reynsla á eftir að
hafa áhrif á viðskiptahætti okkar til fram-
búðar því nú getum við verslað í gegnum
Netið. Það er mjög erfitt að sjá hvað virkar
og hvað virkar ekki nema látið sé á það
reyna.
Í tilraunastofunni getum við prófað ýmsar
kenningar, líkön og lögmál. En það er ekki
alltaf hægt að sjá hvað það er sem skiptir
mestu máli og hverjir það verða sem standa
uppi sem sigurvegarar fyrr en á það reynir í
raunveruleikanum.“
Ópólitískur
frjálshyggjumaður
Eftir umræður um mikilvægi frjálsra
markaða innir blaðamaður nóbelsverðlauna-
hafann eftir því hvort hann sé pólitískur. „Ég
er ekki pólitískur. Ég les ekki blöðin, horfi
ekki á sjónvarpið og kýs ekki einu sinni. Ég
gagnrýni bæði demókrata og repúblikana op-
inberlega. En rannsóknir mínar hafa sýnt
mér fram á mikilvægi frjálsra markaða og
frjálsra stofnana.“
Að eigin sögn er hann fyrst og fremst
frjálshyggjumaður, þótt hann sé ekki alltaf
sammála þeim sem tilheyra þeim hópi. „Ég
er frjálshyggjumaður en var mjög sósíalískur
á mínum yngri árum. Viðhorf mín fóru að
breytast eftir að ég hóf nám í hagfræði, þá
fór ég strax að draga áætlunarbúskap í efa.
Það var svo þegar ég fór að gera þessar til-
raunir mínar að ég áttaði mig á því hversu
skilvirkir markaðir eru í raun og veru. Það er
mjög erfitt að átta sig á þessum hlutum án
þess að prófa þá sjálfur.“
Smith segist ekki vera hrifinn af því þegar
hagfræðingar skipa sér í flokka og haga
kenningum sínum eftir stjórnmálastefnum.
„Ég þekki dæmi um frjálshyggjuhagfræð-
inga sem í tíð Clintons studdu t.d. lög um
lágmarkslaun í Bandaríkjunum þótt þeir
hefðu sjálfir skrifað bækur um galla slíkra
laga.“
Dýrt stríð en óumflýjanlegt
Stríðið í Írak er á allra vörum og Smith
segist vel skilja þá sem mótmæla stríðinu.
Sjálfur segist hann þó ekki sjá að Banda-
ríkjamenn hafi átt aðra kosti en að ráðast inn
í Írak.
„Ég held að flestir frjálshyggjumenn séu á
móti þessu stríði en ég tel að við eigum engra
annarra kosta völ. Hussein er Hitler, þetta er
ógnarstjórn. Ég myndi vilja sjá Evrópuríki
taka meiri ábyrgð í þessu stríði. Ég styð
þetta stríð eingöngu vegna þess að mér
finnst það ekki ljóst að við höfum átt annarra
kosta völ. Það er betra að fara gegn Hussein
núna en eftir 10 ár þegar hann verður ef til
vill orðinn mun sterkari og með kjarn-
orkuvopn. Ef reynt hefði verið að stöðva Hit-
ler fyrr hefði kannski verið hægt að koma í
veg fyrir hörmungar seinni heimsstyrjald-
arinnar.
Við stöndum auðvitað í þessu stríði núna
vegna þess að George Bush eldri vildi ekki
fara inn í Bagdad á sínum tíma í Persaflóa-
stríðinu. Það hefði verið ódýrara að gera það
þá en núna. Í grunninn er ég þó friðarsinni
og mér er illa við stríð.“
„Láttu mig um pólitíkina“
Í boði fyrir bandaríska nóbelsverðlauna-
hafa í Hvíta húsinu í fyrra segist Smith hafa
fengið að hitta bæði núverandi forseta,
George W. Bush, og Jimmy Carter, fyrrver-
andi forseta og nóbelsverðlaunahafa. „Ég
ræddi við Bush um efnahagsstefnu hans og
við vorum ekki alveg sammála. Hann sagði
við mig: „Þú skalt sjá um hagfræðina, láttu
mig um pólitíkina.“ Mér fannst þetta nokkuð
gott svar hjá honum.“
Nóbelsverðlaunaafhending er afar hátíð-
legur viðburður og Smith segist hafa ákveðið
að vera ekki í svörtum kúrekastígvélum, sem
hann hefur mikið dálæti á, við sjálfa verð-
launaafhendingua. „Konan mín fór í fata-
verslun í Stokkhólmi til að finna sér föt fyrir
afhendinguna.
Þegar afgreiðslukonan komst að því að hún
var eiginkona Vernon L. Smith vildi hún ólm
fá að vita hvort ég ætlaði að vera í stígvél-
unum við afhendinguna. Sænsku blöðin höfðu
þá greinilega verið að velta sér upp úr þessu.
Ég var reyndar í spariskóm við afhendinguna
en skipti áður en dansleikurinn hófst.
Eftir að við komum heim fengum við sent
sænskt dagblað sem hafði gert úttekt á útliti
verðlaunahafa og fyrirmenna sem voru á
dansleiknum. Það voru gefin stig frá 1 upp í
5 og aðeins tveir fengu 5 í einkunn, konung-
urinn og ég,“ segir Smith og hlær. „Mér
fannst þetta bara nokkuð gott, sérstaklega
þar sem Svíar eru nú ekki annálaðir fyrir
kímnigáfu. Ég reyni alltaf að vera ég sjálfur
og ætli fólk kunni ekki bara vel að meta það,“
segir Vernon L. Smith.
Konungur-
inn og ég
Morgunblaðið/Sverrir
Vernon L. Smith segir að þrátt fyrir að hafa hlotið Nóbelsverðlaun hafi hann ekki svör við öll-
um hagfræðilegum spurningum. Hann telur þó að lítil ríki eins og Ísland þurfi ekki að ganga í
Evrópusambandið eingöngu vegna smæðar sinnar.
Hann ákvað að vera ekki í kúrekastígvélunum þegar
hann tók við Nóbelsverðlaunum í hagfræði í fyrra, en
skipti spariskónum út fyrir stígvélin áður en dansleik-
urinn hófst. Vernon L. Smith er 76 ára gamall töffari og
segir Eyrúnu Magnúsdóttur frá því hvernig viðhorf
hans breyttust eftir að hann kynntist hagfræði.
’ Það veit enginn hvernigá að stýra hagkerfi svo við
ættum bara alls ekkert að
reyna það heldur leyfa
mörkuðum að vera í friði
því þannig virka þeir
best. ‘
eyrun@mbl.is