Morgunblaðið - 19.12.2003, Blaðsíða 38

„Á ÞESSARI sýningu leggjum við
áherslu á að fjalla um það raunsæi
sem einkennir íslenska myndlist á
tímabilinu 1960 til 80,“ segir Ólafur
Kvaran, forstöðumaður Listasafns
Íslands. „Tímabilið markast annars
vegar af abstraktlistinni sem hafði
verið ráðandi fram að þeim tíma, og
hinsvegar nýja málverkinu sem tók
við sem nýskapandi afl um 1980.
Þetta nýja raunsæi sem við erum að
fjalla um byggist á tvenns konar for-
sendum; þetta var einhver mesti
umbrotatími íslenskrar listasögu
síðustu áratuga. Annars vegar höf-
um við hóp listamanna sem leggja
stund á málverkið og byggja að
mörgu leyti á aðferðafræði módern-
ismans. Hins vegar erum við með
nýsköpun þar sem listamenn eru að
tengja sig við alþjóðlegar hreyfingar
eins og Fluxus. Þar felast mjög
sterkar árásir á þau listhugtök sem
voru til staðar og margt tekið til
endurskoðunar. Aftur átti að tengja
listina við lífið og veruleikann, ekki
er lengur aðgreining milli hámenn-
ingar og lágmenningar, stílhugtak-
inu er afneitað og menn velja sér þá
miðla og þau efni sem henta fyrir
hvert verk. Við sjáum þetta vel í
innsetningu Kristjáns Guðmunds-
sonar frá 1969, Environmental
sculpture, sem er tímamótaverk í ís-
lenskri listasögu. Þarna velur lista-
maðurinn sér hluti úr umhverfinu
og tilnefnir sem hluti í listaverk. Það
eru ásetningur listamannins og sam-
hengi hlutanna sem skipta máli.“
Ólafur segir einn þeirra spenn-
andi þátta sem birtist á sýningunni
vera afstöðuna til módernismans.
„Módernisminn á Íslandi var fyrst
og fremst abstraktlistin, en hún
hafði hugmyndalegt forræði milli
1950 og 60 og var þá nýskapandi afl.
Á sýningunni má síðan sjá hvernig
ákveðinn hluti þessara listamanna
hafnar öllum kennisetningum mód-
ernismans, eins og hugmyndum um
að formið sjálft væri hið listræna í
listinni og viðfangsefnið um leið.
En það er margvísleg afstaða til
módernismans sem birtist hér. Og
það er ástæðan fyrir því að við stað-
setjum Erró eiginlega sem miðju
sýngarinnar.
Þegar gagnrýnandi Morgunblaðs-
ins, Þóroddur Bjarnason, skrifaði
um hana, þá minntist hann ekki á
Erró – virtist ekki hafa veitt verkum
hans athygli. Hann setti hins vegar
fram spurninguna hvað málverk
væru að gera á sýningunni. Erró
byrjaði að brjóta upp hug-
myndafræði módernismans í lok
sjötta áratugarins, þegar hann fór
að skírskota í fjölmiðlaveruleikann.
Hann vinnur áfram með þann heim
og verður fulltrúi evrópskrar popp-
listar í íslensku samhengi. Mál-
verkið varð mjög veigamikill þáttur
í þessari raunsæishreyfingu. Fyrst
og fremst í verkum Errós en líka
manna eins og Einars Há-
konarsonar, Gunnars Arnar og
fleiri, sem fjölluðu um manneskjuna
og firringu hennar. Um leið stóð
stór hluti af þessum málurum mjög
nálægt helstu forsendum módern-
ismans. Þeir voru að vinna með olíu-
málverk, að takast á við litræn og
formræn landamæri.
Við fylgjum svo þessari sterku
raunsæistilfinningu eftir inn í átt-
unda áratuginn. Þá erum við ennþá
með Erró í miðjunni og leiðum fram
listamenn sem komu þá fram og
vinna út frá þeim forsendum sem
komu fram milli 1960 og 70, lista-
menn eins og Ólafur Lárusson,
Helgi Þorgils, Rúrí og Birgir Andr-
ésson.
Þetta er afar merkingarrík sýn-
ing. Hún tekur á þessu uppgjöri við
módernismann en sýnir líka hvernig
módernisminn lifði áfram – sér-
staklega í málverkum.“
Erró ákveðin þungamiðja
– Við uppsetningu á sýningu sem
þessari standa sýningastjórar
frammi fyrir ótal leiðum; hvaða
kenningum og hvaða boðskap á að
koma á framfæri.
„Já, þess vegna setjum við Erró
fram á jafnáberandi hátt og raun er
á; Erró er ákveðin þungamiðja í ís-
lenskri myndlist á þessum tveimur
áratugum. Síðan settum við talsvert
af málverkum saman í einn sal, til að
sýna fram á hvað málverkin eiga sér
ólíkar sögulegar rætur. Stílhugtakið
í málverkinu er mjög marg-
breytilegt á þessum tíma. Og með
því að setja þau saman fáum við
samtal á milli verka. Og þá sjást
mjög vel þessar ólíku sögulegu ræt-
ur. Gunnar Örn og Haukur Dór
tengjast fyrst og fremst evrópskri
expressjónískri hefð meðan aðrir,
eins og Hringur Jóhannesson,
tengjast frekar hefðbundu raunsæi.
En Erró er í miðjunni, enda helsti
málari þessa tímabils í íslenskri
listasögu.
Sýningin snýst um greininguna á
þessu tvöfalda listhugtaki sem var í
gangi. Þungamiðja nýsköpunar lá í
verkum Errós og þeim listamönnum
sem tengjast SÚM-hópnum, eins og
Hreini Friðfinnssyni, bræðrunum
Kristjáni og Sigurði Guðmunds-
sonum og Jóni Gunnari Árnasyni.
Það er þessi róttæka listköpun. Við
hliðina á því er málverkið, með
tengslin við módernisman, en mál-
verkunum höldum við vitaskuld
fram því þetta eru mikilvæg verk í
íslenskri listasögu.“
– Umtalsverðan hluta verkanna
sækið þið til Listasafns Reykjavíkur
og Nýlistasafnsins.
„Við áttum sérstaklega ánægju-
legt samstarf við þessi söfn og feng-
um mörg verk lánuð frá þeim. Stað-
reyndin er sú að Listasafn Íslands á
alls ekki fullnægjandi yfirlit yfir
þetta tímabil íslenskrar listasögu,
sérstaklega ekki verk eftir þá lista-
menn sem stóðu fyrir þessari rót-
tæku nýsköpun á sjöunda áratugum.
En þetta speglar bara ákveðna list-
pólitíska stöðu á þeim tíma. Lista-
safnið keypti ekki verk eftir þessa
róttæku listamenn, einfaldlega
vegna þess að hér voru önnur við-
horf ríkjandi, viðhorf sem spegluðu
sterka stöðu módernismans.
Fyrst við minnumst á þetta stór-
kostlega safn, Nýlistasafnið, þá er
afar mikilvægt að leyst sé úr þeim
vandamálum sem það glímir við,
bæði hvað varðveislu verkanna
snertir og svo rekstrarlega. Safn-
eign Nýlistasafnsins er mjög mik-
ilvæg fyrir íslenska listasögu.“
Getum ekki sýnt
listasöguna sem heild
– Eitt af hlutverkum safnsins
hlýtur að vera að gefa yfirsýn yfir
ólík tímabil listasögunnar. Ykkur
ber að setja fram sýn á söguna, hvað
sem framtíðin mun svo segja um
mat ykkar í dag. Rétt eins og þú ert
að meta þetta tímabil, 1960–80, á
annan hátt en forverar þínir.
„Þessi rammi mótast af aðstæðum
hér, því að yfirlit íslenskrar lista-
sögu er ekki aðgengilegt í heild
sinni – en það er orðið mjög alvar-
legt mál. Ef við lítum til aðstöðu
þjóðarlistasafna í nágrannalönd-
unum, þá er mjög eðlilegt að sjá fyr-
ir sér hér í Listasafninu rými þar
sem við gætum sýnt svona 350 til
400 verk, sem fjölluðu um íslenska
listasögu á 20. öld. Það væri eðlileg-
ur þáttur af starfi okkar og verkin
væru á öllum tímum aðgengileg al-
menningi; á því myndi fræðslustarf
okkar byggjast. Svo væru aðrir sýn-
ingarsalir fyrir sérsýningar, sem
með einum eða öðrum hætti tengd-
ust þeiri safneign sem við værum að
sýna.
En sú staðreynd að við höfum
ekki færi á að sýna íslenska lista-
sögu í heild sinni, er það sem einna
helst stendur íslenskri myndlist og
umræðu um hana fyrir þrifum. Á
hátíðlegan hátt má segja að þetta sé
ákveðið tilræði við menningarlega
sjálfsmynd. Það er jafnmikið
áhyggjuefni hversu lítið er skrifað
um íslenska listasögu. Það má vel
vera að þessi skortur á aðgengi að
verkunum sem heild sé ein skýr-
ingin á því. Þetta hefur margvísleg
áhrif. Ég vil til dæmis meina að þeir
gagnrýnendur sem eru að skrifa í
dagblöðin líði á margan hátt fyrir
þetta. Gagnrýnin sem birtist til
dæmis í Morgunblaðinu er ekki hluti
af neinum öðrum texta. Gagnrýn-
endur eru ekki hluti af öðru texta-
samhengi, það er svo lítið um önnur
skrif eða rannsóknir á íslenskri
listasögu. Þessi staða, að Listasafnið
hefur ekki möguleika á að vinna
með listasögu þjóðarinnar í heild
sinni, er farin að hafa margvísleg
neikvæð áhrif á stöðu myndlist-
arinnar yfirleitt. En við leysum
þetta með okkar takmarkaða hús-
næði, með því að taka fyrir ákveðin
tímabil, þar sem við setjum fram
ályktanir um stöðu tímabila, stöðu
listamanna í ákveðnu samhengi, og
það reynum við að gera á þessari
sýningu.
Listasafnið verður 120 ára á
næsta ári og kannski er orðið tíma-
bært að huga að nýjum úrlausnum í
húsnæðismálum safnsins, með það í
huga að gera listasöguna aðgengi-
lega.
Við höfum áhyggjur af því að við
sýnum ekki nógu reglulega tíma-
mótaverk íslenskrar listasögu.
Skógarhöll Kjarvals eða Gullfjöll
Svavars, eða þá Environmental
Sculpture Kristjáns. En þegar fyrr-
nefndur gagnrýnandi kemur að
verkinu eftir Kristján þá leiðist hon-
um að sjá það einu sinni enn. Við
hverju bjóst gagnrýnandinn? Þegar
verið er að fjalla um listsögulegt
tímabil, er þá eðlilegt að sleppa lyk-
ilverkum til þess að gagnrýnandi
haldi athygli sinni? Ég undrast slík
skrif.“
Hugmyndaleg breidd
Ólafur heldur áfram að velta fyrir
sér viðbrögðum listamanna upp úr
1960 við ofurvaldi módernisma ár-
anna á undan, og hann ítrekar mik-
ilvægi Errós í breyttum hug-
myndum um listina.
„Erró málar í fyrstu persónu.
Sumir popplistamenn stilla heim-
inum upp óbreyttum í verkum sín-
um en Erró umbreytir alltaf þeim
efniviði sem hann sækir í neyslu-
samfélagið. Hann er alltaf að túlka.
Og hann notast við málverkið en það
er líka úrvinnsla úr hefðinni. Erró
er mitt á milli þeirra listamanna
sem ganga lengst, eins og Kristjáns
Guðmundssonar, og þeirra málara
sem fylgja frekar hefðum. Það er
því ekki tilvijun að Erró er eins og
öxull á sýningunni, öxull sem geng-
ur eftir báðum hæðum safnsins. Á
margan hátt bindur hann sýninguna
saman. Ef eitthvað er þá hefur Erró
ekki verið settur nógu oft inn í þetta
íslenska samhengi. Þegar við vorum
að undirbúa sýninguna, þá sáum við
að þegar við hér á Listasafninu höf-
um til þessa fjallað um sjöunda ára-
tuginn, þá höfum við viljað fjalla
frekar einhlítt um þetta nýja list-
hugtak, og þá helst það sem birtist í
SÚM-hreyfingunni. En auðvitað er
tímabilið miklu margbreytilegra
þegar fjallað er um það í heild sinni,
eins og fram kemur meðal annars í
verkum málara tímabilsins.“
– Svo voru grafíklistamenn einnig
áberandi á þessum tíma og þeir fá
sal undir sína list.
„Þeir tengjast málurunum, en
þessi grafík átti sterkar stíl-
fræðilegar rætur í 20. aldar mynd-
listinni. Það birtist í umfjöllun um
manninn og náttúruna, og efnistökin
eru oft ljóðræn. Grafíkin tengist
ekki mikið róttækri nýsköpun í
myndmálinu. Í jákvæðum skilningi
er hún oft hefðbundin í framsetn-
ingu, en auðvitað mikilvæg í ljósi
þeirra markmiða sýningarinnar að
sýna þá margvíslegu hugmyndalegu
breidd sem einkennir raunsæið á
þessum tíma.“
Einhver mesti umbrotatíminn
Erró í miðið, SÚM-
hópurinn öðrumegin
við hann og hinumegin
hópur málara. Þannig
mætti lýsa grunn-
hugmynd yfirlitssýn-
ingar Listasafns Ís-
lands á íslenskri
myndlist áranna 1960
til 80, en hún ber heit-
ið Raunsæi og veru-
leiki. Ólafur Kvaran
forstöðumaður út-
skýrði hugmyndirnar
að baki sýningunni
fyrir Einari Fal Ing-
ólfssyni. Hann segir
þjóðina skorta yfirsýn
yfir listasöguna.
Morgunblaðið/Einar Falur
„Þetta er afar merkingarrík sýning,“ segir Ólafur Kvaran, sem hér stendur við eitt margra verka Errós.
„Environmental sculpture,“ frá 1969, eftir Kristján Guðmundsson, er eitt verkanna á sýningunni.
efi@mbl.is
LISTIR
38 FÖSTUDAGUR 19. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ