Morgunblaðið - 19.12.2003, Blaðsíða 58

UMRÆÐAN
58 FÖSTUDAGUR 19. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Á SÍÐARI árum hefur víða um
land orðið vakning í þá átt að
rannsaka á verðugan hátt, og eftir
atvikum endurbæta, margvíslegar
menningarminjar,
sem tengjast með ein-
um eða öðrum hætti
sögu þjóðarinnar og
þjóðlífi okkar, allt frá
því að byggð hófst í
landinu og fram til
síðari tíma. Er þetta
kunnara en svo að
orðlengja þurfi um og
verkin tala í mörgum
byggðum landsins.
Metnaður forsvars-
manna ýmissa sveitar-
félaga, menningar-
samtaka og stofnana,
varðandi frumkvæði
að og fjárveitingar til
varðveislu og við-
reisnar menningar-
minja birtist víða eins
og hver og einn getur
sannreynt, er fer um
landið í því augnamiði
að njóta þess, sem
fyrir augu og eyru
ber, sögustaða og
menningarminja jafnt
sem sjálfrar náttúr-
unnar. Menning-
artengd ferða-
mennska, sem tengist
með beinum hætti
þessum minjum, ber
með sér vaxtarbrodd í
atvinnulífi þjóðarinnar og býður
uppá margvíslega kosti fyrir fram-
takssama menn, sem kunna að
beita hugviti sínu og hæfileikum.
Það, sem minjunum er gert til
góða, með fornleifarannsóknum,
uppbyggingu minjasafna og hvers
kyns söfnun og varðveislu þjóð-
legra verðmæta ásamt skilvirkri
fræðslu til almennings, með nýj-
ustu tækni, skilar sér með ríkuleg-
um hætti til allrar þjóðarinnar,
ekki síst til hinna yngri, sem býðst
með þessum hætti frábær fræðsla
um margt það, sem réttlætir til-
veru okkar sem sjálfstæðrar þjóð-
ar. Ekki þarf heldur að orðlengja
um það aðdráttarafl og gildi sem
góð kynning menningarminja og
íslenskrar menningararfleifðar hef-
ur fyrir erlenda ferðamenn, er
sækja land okkar heim.
Í Skagafirði er sannarlega
margt um skoðunarverða staði,
fornfræga sögustaði jafnt sem
aðra. Þar hefur verið unnið stór-
merkt starf – og jafnvel þrekvirki
– í þágu þess góða málefnis, sem
fyrr var lýst, og á síðustu árum
með þeim hætti að sérstaka þjóð-
arathygli hefur vakið, einkum við
uppbyggingu Vesturfarasetursins
á Hofsósi, en einnig á öðrum svið-
um. Þar hafa fagmennska og hug-
sjónir farið saman með einstæðum
og farsælum hætti, sem jafnframt
vísar veg til framtíðar. Fornleifa-
rannsóknir eru nú hafnar á Hólum
í Hjaltadal, hinu fornfræga bisk-
ups- og skólasetri, einum merkasta
sögustað landsins, og mun afrakst-
ur þeirra enn auka veg og vægi
þess staðar, sem þó hafði ærið
menningar- og skoðunargildi fyrir.
Byggðasafnið í Glaumbæ á Lang-
holti er í fremstu röð sambæri-
legra safna og héraðinu til verðugs
sóma. Svo mætti lengur telja, en
einn er þó sá staður, áður ótalinn,
í héraðinu, sem býr yfir afar mik-
illi og merkri sögu og verðskuldar
fulla athygli og aðgerðir Skagfirð-
inga (heimamanna og brottfluttra)
sem og allrar þjóðarinnar: Hegra-
nesþingstaður.
Þingstaðurinn forni í Hegranesi
hlær við sól í fögru umhverfi,
minjum þrunginn, en lætur þó lítið
yfir sér nú um stundir þótt ekki sé
hann gleymdur. Á þjóðveldisöld
var hann í röð hinna fremri þing-
staða, enda var hann ekki einvörð-
ungu höfuðsamkomustaður og
dómþingstaður í hinu forna Hegra-
nesþingi (sem seinna nefndist
Skagafjarðarsýsla) heldur fóru þar
um skeið, eftir því sem best verður
vitað, einnig fram fjórðungsþing
fyrir gjörvallan Norðlendingafjórð-
ung. Þar var mörgum
ráðum ráðið, undir
stjórn skagfirskra
goða og annarra höfð-
ingja, en almenningur,
sem fjölmennti á þing-
staðinn ár hvert, nýtti
tækifærið m.a. til við-
skipta, vinakynna og
stofnunar nýrra
tengsla. Staðurinn
hafði því um aldaskeið
sérstaka þýðingu og
einstakt gildi fyrir
Skagfirðinga og aðra
Norðlendinga, um
skeið til jafns við
biskupssetrið, skólann
og dómkirkjuna
heima á Hólum. Eru
sagnir tengdar honum
eins og við má búast,
þótt fáar jafnist þær
á við frásögnina af
Gretti Ásmundarsyni,
þar sem hann þreytti
glímu á þingstaðnum
við aðra kraftamenn
með svo minn-
isstæðum árangri að
æ síðan hefur verið
uppi, ásamt öðrum af-
rekum hans, sem
grópuð eru í sjálfa
þjóðarsálina. Drangey
á Skagafirði, þar sem þessi kunn-
asti útlagi okkar dvaldi lengi, er
einnig meðal merkustu og um leið
skoðunarverðustu sögustaða í hér-
aðinu og hefur reyndar, fyrir til-
stilli sögunnar, sérstök tengsl við
Hegranesþingstað.
Saga Hegranesþingstaðar er þó,
með vissum hætti, einkum geymd í
jörðu, enn sem komið er. Þar eru
mikil ummerki eftir þinghaldið
forna, fjölmargar tóttir búða og
annarra mannvirkja, sem nú eru
huldar gróinni mold. Tími er til
kominn, að þeim hjúpi verði lyft af
menningarminjunum, og þær rann-
sakaðar með þeirri tækni og lær-
dómi og af þeirri færni, sem best
verður fengin. Frumathugun forn-
leifafræðinga, smá í sniðum, hefur
nýlega farið fram á þessum sögu-
stað en ekki er þó á vísan að róa
um framhaldið, enn sem komið er.
Nauðsyn ber hins vegar til þess,
að allar mannaminjar á staðnum
verði rannsakaðar á allra næstu
árum, í beinu framhaldi af þeirri
forkönnun, sem þegar er hafin, og
síðan verði gengið frá þeim til
varðveislu á þann hátt að allir þeir,
sem staðinn sækja heim, hafi fullt
gagn af. Er þá að sjálfsögðu ár-
íðandi, að við staðinn verði komið
fyrir ítarlegum og aðgengilegum
upplýsingum um allt það, er við-
kemur sögu staðarins og mann-
virkjanna sjálfra á grunni al-
mennrar menningar- og
stjórnskipunarsögu auk héraðssög-
unnar, eftir því sem frekast verður
við komið, og m.a. notuð til þess
nýjasta tækni, bæði myndræn og í
textaformi, í samvinnu hinna bestu
fagmanna, sem völ er á. Í því
augnamiði þarf að reisa hentuga
byggingu, upplýsingamiðstöð
ferðamanna með tilheyrandi þjón-
ustuaðstöðu, hið næsta þing-
staðnum sjálfum, án þess þó að
með því mannvirki sé neinu spillt
af hinum fornu minjum. Einnig
kæmi þá mjög til álita, og sýnist
reyndar sjálfgefið, að endurbyggð
verði, undir þaki, sýnishorn ein-
hverra hinna fornu búða þing-
sóknarmanna, sem tengist upplýs-
ingamiðstöðinni með eðlilegum
hætti, þannig að skoðandinn fái
sem gleggsta mynd af því, sem
helstu máli skiptir um minjafræð-
ina, og fræðist sem bestu um þá
Hegranesþing-
staður í Skagafirði
Páll Hreinsson og
Páll Sigurðsson skrifa
um fornleifarannsóknir
Páll
Sigurðsson
Páll
Hreinsson
TALSVERT hefur verið fjallað
um nýsamþykkt lög um lífeyris-
réttindi alþingismanna, ráðherra,
hæstaréttardómara og forseta Ís-
lands. Enda þótt í
lögunum sé sitthvað
sem horfir til bóta
hafa þau verið gagn-
rýnd harðlega fyrir
að búa ofangreindum
hópum réttindi um-
fram það sem aðrir
þjóðfélagsþegnar
njóta. Sérstaklega
hafa menn staðnæmst
við réttindi ráðherra
sem nú hafa veru-
legan umframrétt til
að láta af störfum
fyrr en gerist hjá
þingmönnum al-
mennt, að ekki sé minnst á það
sem tíðkast hjá íslenskum lífeyr-
issjóðum. Þá hefur mörgum þótt
sú afstaða sem lögin hvíla á ekki
vera til eftirbreytni. Þvert á móti
eigi hvers kyns sérréttindahugsun
að heyra fortíðinni til. Á þeirri
forsendu hef ég barist gegn þess-
ari lagasmíð.
Enda þótt andmæli í þjóðfélag-
inu hafi fyrst og fremst beinst
gegn lífeyrisþætti frumvarpsins
hafa margir fjölmiðlar staðnæmst
við allt aðra hluti og þá sérstak-
lega launakjör formanna stjórnar-
andstöðuflokkanna.
Nú vill svo til að mér er kunn-
ugt um það frá fyrstu hendi að
hér var um að ræða launahækk-
anir af stærðargráðu sem formenn
stjórnarand-
stöðuflokkanna höfðu
efasemdir um þótt
þeir væru sammála
helstu efnisþáttum
frumvarpsins og sam-
þykktu þess vegna að
það yrði lagt fram til
þinglegrar meðferðar.
Í fjölmiðlum hefur
að mínu mati verið
vegið ómaklega að
þessum mönnum því
ekki hefur verið hirt
um að skoða málið í
réttu samhengi. Hvert
er það samhengi? Á
Alþingi fá menn greitt fast þing-
fararkaup. Ofan á þetta kaup er
síðan 15% álag fyrir þá sem gegna
formennsku í nefndum, eru í for-
sætisnefnd eða gegna stöðu þing-
flokksformanna. Það á til dæmis
við um undirritaðan. Þetta eru þó
smámunir í samanburði við
greiðslur til ráðherra sem fá 80%
ofan á þingfararkaupið og eru
þannig með næstum helmingi
hærri laun en þingmenn almennt.
Er þetta eðlileg skipan? Svar
mitt er afdráttarlaust neitandi.
Þingmenn sem rækja starf sitt af
alúð, og það gera langflestir, fylla
upp í allan þann tíma sem eðlilegt
er að ætlast til af þeim og er
vinnuframlag þeirra ekki minna en
gerist hjá ráðherrum.
Rök fyrir því að nefndarfor-
menn, þingflokksformenn, hvað þá
ráðherrar, séu á miklum umfram-
greiðslum eru ekki sjáanleg frá
mínum sjónarhóli.
Þetta er hins vegar launakerfið í
þinginu og í því samhengi ber að
skoða hugmyndirnar um greiðslur
til flokksformanna stjórnarand-
stöðunnar. Með öðrum orðum, að
þeir fái eitthvert hlutfall af þeim
greiðslum sem ráðherrar fá. Ef
við lítum á málið frá þessu sjón-
arhorni þá eru óneitanlega fyrir
því ákveðin rök að þeir sem eru í
forsvari fyrir flokkana í stjórnar-
andstöðu og axla ýmsar skyldur
sem því tengjast, gangi inn í
launakerfið á jafnréttisgrunni á
við stjórnarliða sem raða sér á
ráðherrabekkinn.
Það er athyglisvert að í þeirri
umræðu sem stofnað var til í fjöl-
miðlum, skyldi ekki beint kast-
ljósum að 80% kaupálagi sem ráð-
herrar fá. Hins vegar voru
formenn stjórnarandstöðuflokk-
anna dregnir upp á forsíður blaða
og á sjónvarpsskjái vegna þess að
þeim var ætlað 50% álag. Fyrir
vikið urðu þeir að blóraböggli í
þessu vandræðamáli. Ekki er ég
viss um að öllum hafi þótt það
með öllu illt.
Ef menn telja að allir þingmenn
eigi að vera á sama kaupi, óháð
því hvort þeir sitja á ráðherrastól
eða eru formenn í nefnd eða þing-
flokki, þá tek ég ofan fyrir því
sjónarmiði.
Ef menn hins vegar telja að
ráðherrar eigi að vera á umfram-
kaupi þá verða menn að svara því
heiðarlega hvort það stríði gegn
réttlætiskennd þeirra að formenn
stjórnarandstöðuflokka fái eitt-
hvert hlutfall af því sem fellur til
ráðherra. Fyrir mitt leyti segi ég,
að fallist menn á annað borð á
þennan launastrúktur, þá hljóta
menn að viðurkenna að fyrir því
séu rök að hafa þennan hátt á.
Sitt sýnist hverjum í þessu efni
og hafa komið fram ýmsar ábend-
ingar í umræðu síðustu daga um
þetta mál sem eru íhugunarverð-
ar. Þannig hefur verið bent á að
æskilegra væri að þessar greiðslur
kæmu í gegnum framlög til flokk-
anna.
Þá hefur verið minnt á að ekki
sé það einhlítt að stjórnmálaflokk-
ar kjósi formenn og hefur í því
sambandi verið vísað til Kvenna-
listans.
Allt þetta sýnir hins vegar svart
á hvítu að í þessu efni sem öðrum
hefði þurft að ræða málin betur.
Það lagði þingflokkur Vinstri-
hreyfingarinnar – græns framboðs
til að yrði gert með formlegri til-
lögu.
Hún var felld. Það á einnig við
um tillögu þess efnis að fallið yrði
frá álagsgreiðslum til formanna
stjórnarandstöðuflokkanna og
ákvörðun þar að lútandi vísað til
Kjaradóms. Einnig þeirri tillögu
var hafnað.
Um greiðslur til formanna
stjórnarandstöðuflokkanna
Ögmundur Jónasson skrifar
um nýsamþykkt lög um
lífeyrisréttindi ’Rök fyrir því aðnefndarformenn, þing-
flokksformenn, hvað þá
ráðherrar, séu á miklum
umframgreiðslum eru
ekki sjáanleg frá mínum
sjónarhóli. ‘
Ögmundur
Jónasson
Höfundur er formaður
þingflokks VG.
VÍSUKORNIN tvö um jóla-
sveina, sem ganga um gólf, virð-
ast ætla að bjóða sig fram til
léttra orðaskipta enn sem fyrr.
Rithöfundurinn góði, Guðmundur
Andri Thorsson, orðar mig við
ósætti innan klerkastéttar út af
þessu elskulega söngljóði (Frbl.
8.12.) og Gísli Sigurðsson, vís-
indamaður á Árnastofnun, sker
upp herör út um gervallt þjóðfé-
lagið (Frbl. 13.12.) til varnar því,
að jólasveinar fái að ganga um
gólf óáreittir af öðrum en Grýlu
móður sinni, sem sjálf fái vottfest
leyfi til að rassskella þá, þegar
hún lýkur við að pússa hjá sér
parketið.
Og Gísla verður vel ágengt í
vitnaleiðslunni, sem sýnir það
sem vænta mátti, að „gólf“-gerð
fyrri vísunnar má heita nær ein-
ráð á 20. öld þótt ekki sé hún al-
staðar höfð á sama veg um mik-
ilvæg atriði, og eins þótt dæmi
um „gáttar“-gerðina skjóti upp
kollinum. Upptalningin sýnir það
helzt, að kveðskapur af þessu tagi
er sífellt að breytast, og enginn
veit hvernig vísan sú arna hafði
afbakazt þegar Ólafur Davíðsson
prentaði hana fyrst um aldamótin
1900. Sjálfur þekkti Ólafur fleiri
afbrigði en eitt.
Í fræðunum er það sjónarmið í
tízku um þessar mundir, að texti,
sem birzt hefur, skuli ekki leið-
réttur þótt greinilega sé hann af-
bakaður og réttmæt leiðrétting
virðist blasa við. Textinn skal tal-
inn réttur á sínum birtingartíma.
Þessi stefna virðist eiga að dylja
uppgjöf fræðanna við að skýra á
boðlegan hátt ýmsan fornan
kveðskap, sem ýmist er óskýr-
anlegur eða kynslóðir fræði-
manna hafa dúðað hann í ábúð-
armiklar spjarir, sem sárt væri
að varpa á glæ.
Nýlega gerði Gísli Sigurðsson
grein fyrir þessum viðhorfum í
útvarpsviðtali um Völuspá. Út-
varpsmaður færði í tal við hann
bækling minn, Maddömuna með
kýrhausinn, sem fjallar um Völu-
spá, en ekki batt Gísli þann pésa
við mál sitt í það sinn, þó að þar
kalli ég að leiðrétting á aðalatrið-
um blasi við.
Allir virðast á einu máli um
það, að gáttar-vísan sé sennilegri
íslenzkur kveðskapur en gólf-vís-
an; enda er erfitt að hugsa sér að
nokkrum hafi dottið í hug að
yrkja, í alvöru eða gamni, annað
eins bull og blessaða gólf-vísuna
og auðnazt að koma þvílíkum
skáldskap á hvers manns varir
með fullri respekt. Vísan er kjör-
ið dæmi um hrörnun lausakveð-
skapar, sem á það til að týna
smám saman utan af sér brag-
forminu. Þar er t.d. Þyrnirósar-
þulan ömurlegt vitni. Lítum á lín-
una „Þá var kátt í hárri höll“,
sem á örskömmum tíma hefur
fest sig í gerðinni „Þá var kátt í
höllinni“, þar sem ljóðstöfum er
komið fyrir kattarnef með leir-
burði. Svipað er að segja um fleiri
línur í ljóðinu því. Og svo mun
það framvegis verða sungið af
óbornum kynslóðum til dýrðar
leiðréttingabanninu sæla. Eldri
línan, sem virðist nær uppruna
ljóðsins, er fyrr en varir gleymd.
Gísli Sigurðsson setur fram þá
tilgátu, að gáttar-vísan muni gerð
af einum manni. Hvað annað?
Auðvitað er hún gerð af einum
manni, eins og sérhver gerð og
sérhver afbökun allra vísna, í
heilu lagi eða smátt og smátt.
Að lokum ítreka ég það sem ég
hef áður sagt (Mbl. 9.12.), að ég
fellst á það með Guðmundi
Andra, að gólf-vísan hafi fyrir há-
tíðleik jólahaldsins öðlazt smám
saman vissan þokka, sem óþarft
sé að glutra niður. En mér þykir
Gísli Sigurðsson gera sig óþarf-
lega myndugan, þegar hann
kveður menn geta átt það við
samvizku sína, hvort þeir vilji
„betrumbæta“ kveðskap á borð
við gólf-vísuna. Ég ætla að vona
að menn þurfi ekki að standa í
tvísýnu samningaþrasi við sam-
vizku sína, ef þeim dettur í hug
að raula hvern skollann sem þeim
sýnist.
Svo þakka ég Gísla fyrir ágæta
grein, og áður allt hið sama Guð-
mundi Andra.
Helgi Hálfdanarson
Gólf og gátt