Morgunblaðið - 09.01.2004, Blaðsíða 27

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 9. JANÚAR 2004 27
Á
blaðamannafundi í
Skólabæ í gær kynnti
dr. Hannes Hólmsteinn
Gissurarson grein-
argerð sína vegna
gagnrýni sem birst hefur á Halldór,
fyrsta bindi ævisögu hans um Hall-
dór Kiljan Laxness. Í lok kynning-
arinnar ítrekaði Hannes að hann vís-
aði eindregið og algerlega á bug
öllum ásökunum um ritstuld eða
óheiðarleg vinnubrögð við ritun bók-
arinnar. Að því búnu var blaðamönn-
um gefinn kostur á að bera upp
spurningar.
Spurður að því hvort fjölskylda
Halldórs Laxness hefði gert at-
hugasemd við notkun hans á sendi-
bréfum skáldsins, sagði Hannes að
nokkrar slíkar athugasemdir hefðu
komið fram og að hann hefði tekið
tillit til þeirra allra. Hannes sagði að
sér hefði þótt það miður að fjöl-
skylda Halldórs hefði tekið því svo
illa að hann skrifaði bókina. Hann
sagði að það hefði alls ekki verið ætl-
un sín að troða illsakir við fjölskyldu
Halldórs Laxness; fyrir honum hefði
vakað að skrifa bók um Halldór, en
ekki gegn honum. Hann sagði að við-
brögðin við bókinni hefðu komið sér
á óvart, og nefndi grein sem þekktur
rithöfundur skrifaði undir fyrirsögn-
inni „Boðflenna gerist veislustjóri“.
Hann sagði slíkt lýsa hugarfari
ákveðins hóps fólks, sem teldi sig
hafa einkarétt á íslenskri menningu,
en teldi hann ekki tilheyra þeim
hópi.
Hannes var spurður að því hve
mikið hann hefði fengið greitt frá
Háskóla Íslands, sem prófessor, fyr-
ir skrif bókarinnar, og sagði hann að
Háskólinn hefði ekki greitt sér neitt
enn þá fyrir skrifin. Hann vísaði í
reglur Háskólans um mat á ritverk-
um háskólamanna til hækkunar
launa eftir eðli ritanna og innihaldi,
og kvaðst myndu leggja bók sína
fram og láta þá sem um slík rit fjalla,
gera það.
Bætir miklu við
önnur fræðirit
Spurður um hverju rit hans bætti
við önnur fræðileg verk um Halldór
Laxness, kvaðst Hannes telja rit sitt
bæta mjög miklu við. Hann kvaðst
hafa sannreynt minningabækur
Halldórs og vísaði í dæmi sem hann
nefndi í greinargerð sinni um mis-
sagnir og misminni Halldórs, sem
honum hefði á þann hátt tekist að
leiðrétta. Hann hefði líka aflað nýs
fróðleiks um ýmsar aukapersónur
sem á vegi Halldórs urðu. Hannes
sagði umfjöllun um ástarævintýri
Halldórs líka til marks um það sem
er frumlegt og nýtt í bók sinni; að
hann hefði haft uppi á konunum í lífi
Halldórs, því tengsl væru milli per-
sónulegs lífs skáldsins og skáld-
sagna hans.
Ég er að grípa hugblæinn
Fjölmargar spurningar voru
bornar upp um aðferðir Hannesar
við úrvinnslu heimilda og tilvísanir,
sú fyrsta hvort hann væri full-
komlega sáttur við hvernig honum
hefði til tekist við meðferð heim-
ildanna. Hannes svaraði því til að
engin bók væri gallalaus, en að sér
þætti mjög fáar prentvillur og fáar
staðreyndavillur í sinni bók, hann
væri sáttur við hve fáar villur þetta
væru. Hann sagðist hafa gert sér
grein fyrir því að allir sérfræðingar
um Halldór Laxness myndu lesa
bókina en nú kæmi í ljós að gagn-
rýnin snerist hvorki um það að hann
hefði verið að níða skáldið niður, né
að bókin væri full af meinlegum vill-
um, heldur að tilvísanir væru of fáar.
Spurður að því hvort ekki væri
nauðsynlegt að hafa tilvísanir, þegar
verið væri að taka texta nánast orð-
rétt upp úr bókum, þannig að svo
virtist sem texti Halldórs Laxness
væri eftir Hannes, sagði Hannes að
sem fræðimaður væri hann bundinn
af tvennu: að geta heimilda, og hafa
það sem sannara reynist. Hann
kvaðst telja sig geta heimilda svika-
laust, og benti jafnframt á það að
margverðlaunaðir rithöfundar not-
uðu nákvæmlega sömu aðferð og
hann.
Er ekki að leyna neinu
Hannes rakti nokkur dæmi um að-
ferð sína, og nefndi meðal annars
frásögn af ferð Halldórs frá París til
Lourdes í Frakklandi. Hannes
kvaðst hafa lesið ferðasögur til að fá
á tilfinninguna hvernig ferð frá Par-
ís til Lourdes með járnbrautarlest
hefði verið á þessum tíma. Í ferða-
sögunum fann hann lýsingu Guð-
brands Jónssonar á þessu ferðalagi
og smíðaði sinn texta úr lýsingu
Guðbrands og lýsingu Halldórs
sjálfs; á ferðalaginu sjálfu, hvernig
fjöllin birtast, aðkomunni á járn-
brautarstöðina og Lourdes. Hann
sagði að þessar lýsingar hefði hann
lagað að þörfum eigin texta.
Hannes sagði það fáránlegt ef
hann mætti ekki nýta sér æsku-
minningar skáldsins sjálfs til að lýsa
æsku hans. Hann lýsti aðferð sinni
við heimildanotkun frekar og sagði
hana felast í því að taka textann úr
„kiljönsku“, breyta 1. persónu frá-
sögn í 3. persónu og taka burt sér-
kennilegt kiljanskt orðalag. „Þannig
tel ég ekki að ég sé að stela texta frá
skáldinu, ég er bara að reyna að
grípa andrúmsloftið og hugblæinn,
því að eins og ég segi í greinargerð-
inni, þá eru minningabækur skálds-
ins nothæfar, en ekki traustar heim-
ildir um ævi skáldsins, en þær eru
stórkostlegar heimildir um hugblæ
og andrúmsloft.“
Hannes sagði að til að tryggja sig
gagnvart gagnrýnisröddunum hefði
hann þurft að nota það sem hann
kallar „cut and paste“-aðferð, sem
hann taldi enga aðferð við að skrifa
ævisögu. Í því hefði falist að taka
texta úr minningabókum Halldórs
setja gæsalappir utan um þá og
prjóna eigin texta á milli. Hann hafi
fremur kosið að sannreyna texta
Halldórs sjálfs og endursegja hann.
Um þetta atriði spunnust miklar
umræður. „Það er ekki eins og ég sé
að leyna þessu,“ sagði Hannes með
vísan til þess að hann gat heimilda
sinna í eftirmála bókarinnar. Hann
var spurður að því hvern mun hann
teldi á því að beita formlegum tilvís-
unum, og því að vitna nánast orðrétt
í texta og gera að sínum eigin, án
þess að vísa til heimildar. Hannes
sagði það matsatriði hverju sinni.
„Stundum er það svo augljóst að ég
er að nota textann, að ég þarf ekki
að drita niður fleiri en tveimur og
hálfri tilvísun að jafnaði á blaðsíðu.
Alla vega er alveg ljóst, að það er
ekkert óheiðarlegt í því. Ég er ekki
að dylja neinn neinu. Mér finnst það
aðalatriðið. Mér þótti það miður að
vera sakaður um eitthvað óheið-
arlegt og það er ekki rétt. Við getum
deilt um það fram og til baka hvort
ég hefði átt að nota fleiri en 1.600 til-
vísanir, en ég tel það engan stór-
glæp.“ Í kjölfar þessa svars var
Hannes spurður að því hvort þetta
væri ekki sérkennilegt gagnvart
þeim lesendum hans, sem ekki hefðu
lesið minningabækur Halldórs Lax-
ness. Þeir vissu þá ekki annað en að
umræddur texti væri eftir Hannes.
Hannes játaði því að þessir lesendur
myndu telja textann hans smíð.
Hann sagði nokkuð til í orðum Jóns
Karls Helgasonar bókmenntafræð-
ings í útvarpsþætti nýverið, um að
öll söguritun væri endurritun. Hann
sagði verkefni sitt hafa verið að
skrifa læsilega og skemmtilega bók,
og því hafi hann stuðst á þennan hátt
við skáldið, til að fanga hugblæ og
andrúmsloft. „Þegar hann lýsir ein-
hverju atviki eða persónum eft-
irminnilega, þá tek ég það upp, og
mér finnst ekkert að því. Mér finnst
tilvísanirnar alveg nægilega margar.
Það má þó endalaust staglast á því
hvort tilvísanirnar hefðu átt að vera
fleiri eða færri. Ég vil alla vega að
það liggi ljóst fyrir, að ég gerði ekk-
ert óheiðarlegt og framdi engan rit-
stuld. Mér finnst það blasa við af
þeim gögnum sem ég lagði fyrir ykk-
ur hér.“
Hannes var spurður að því hvort
það hefði verið óhugsandi fyrir hann
að beita þriðju aðferðinni – að semja
eigin texta og skeyta tilvísunum inn í
hann eftir þörfum. Hann sagðist
vera á móti því að finna hjólið upp
aftur, og í þeim tilfellum sem hann
hefði fundið góðar lýsingar annarra,
lýsingar sem gripu andrúmsloftið
mjög vel, hefði hann þess vegna not-
að þær. Hann nefndi sem dæmi um
það skemmtilega frásögn Halldórs
af miðilsfundi í San Diego í Kali-
forníu, sem hann notaði mjög mikið,
eftir að hafa tekið úr henni kiljönsk-
una og annað sem einkenndi stíl
Halldórs. Hann kvaðst með því ekki
vera að reyna að líkja eftir eða
hnupla stíl Halldórs Laxness, hann
notaði texta hans þegar um lifandi
og skemmtilega frásögn væri að
ræða. Að þessu sögðu var Hannes
spurður að því hvort tilgangur tilvís-
ana væri ekki einmitt að greina í
sundur hver hefði skrifað hvað.
Hannes sagði að þegar það hefði
blasað við að hans mati, hvernig
málum væri háttað, þá hafi hann
sleppt tilvísunum, og ítrekaði að
þetta væri matsatriði hverju sinni.
Fræðirit eða ekki
Spurningu um hvort hann bæri
ekki ábyrgð á meðferð heimilda, sem
prófessor við Háskóla Íslands, svar-
aði Hannes að sem ævisöguritari
bæri hann aðallega ábyrgð sem ævi-
söguritari. Hann hefði ekki skrifað
bókina sem háskólaprófessor. Hann
ítrekaði það sem hann sagði í grein-
argerðinni, að allur gangur væri á
því hjá ævisagnariturum hvernig
notkun tilvísana væri háttað.
Enn var spurt um hvort bókin
væri fræðirit skrifað af prófessor
eða bók almenns eðlis, sem ekki
væru gerðar sömu kröfur til hvað
notkun heimilda varðar. Hannes
sagði bók sína rækilega rannsókn
sem hann hefði unnið að í tvö ár.
„Hitt er annað mál að vegna þess að
ég er að skrifa þetta handa almenn-
ingi og reyna að hafa þetta læsilegt
og aðgengilegt, þá auðvitað reyni ég
að íþyngja ekki textanum með of
miklu fræðastagli. Allir fyrirvarar
og umræður um heimildagildi og
sanngildi einstakra atriða, ég vísa
því í tilvísanaskrána. Ég held að
bókin standi því alveg sem vandað
fræðirit. Þetta er ekki dokt-
orsritgerð. Ég skrifa bókina sem
ævisöguritari, en er auðvitað líka há-
skólaprófessor. Við getum orðað það
þannig: ég heiti Hannes, en ég heiti
líka Hólmsteinn, og við getum rifist
endalaust um það hvort ég heiti
Hannes eða Hólmsteinn. Ég er bæði
ævisöguritari og háskólaprófessor.“
Ekki var látið þarna staðar numið
og enn spurt hvort bókin væri fræði-
rit eða ekki. Hannes sagði svar sitt
við öllum þeim ásökunum sem á
hann væru bornar þríþætt: „Í fyrsta
lagi fór maður frá fjölskyldunni yfir
þetta og gerði engar athugasemdir.
Í öðru lagi tek ég vandlega fram í
eftirmálanum að ég nýti mér þessi
rit, og í þriðja lagi þá lýtur þetta rit
ekki lögmálum doktorsritgerðar,
heldur ævisögu, og ég ræði það ít-
arlega í greinargerðinni, að það er
allur gangur á því hvernig ævisögur
eru ritaðar. Ástæðan fyrir því að ég
tek þetta fram er sú að ég vísa á bug
ásökunum um óheiðarleg vinnu-
brögð. Það er hins vegar umræðu-
efni, og alveg hægt að ræða það
fram og til baka, hvað maður á að
ganga langt í þessum málum. Það
væri efni í ráðstefnu í Háskólanum.
Það sem er fróðlegt umræðuefni og
álitamál, hefur verið snúið upp í her-
ferð gegn mér.“ Spurður um hvort
hann teldi það ljóð á góðri ævisögu
að ritari hennar notaði allar þær til-
vísanir sem hann þættist þurfa hve
margar sem þær væru, kvað Hannes
svo alls ekki vera. Ævisöguritarinn
ætti þó ekki að trufla lesandann of
mikið með vangaveltum sínum, held-
ur segja söguna. Í framhaldinu var
spurt hvort hann hefði sjálfur talið
það trufla lesendur sína, hefði hann
notað allar þær tilvísanir sem þurft
hefði, kvaðst hann halda að svo hefði
orðið.
Aðspurður sagðist Hannes eiga
erfitt með að trúa því að sú gagnrýni
sem bók hans hefði fengið væri
sprottin af persónulegri heift í hans
garð fremur en verkinu sjálfu. „Ég
efast um að nokkur hér inni láti sér
detta það í hug.“
„Ég gerði ekkert óheiðar-
legt, framdi engan ritstuld“
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Hannes Hólmsteinn Gissurarson ræðir við blaðamenn í gær um gagnrýni á ævisögu hans um Halldór Laxness.
’ Stundum er það svo augljóst að ég er aðnota textann, að ég þarf ekki að drita nið-
ur fleiri en tveimur og hálfri tilvísun að
jafnaði á blaðsíðu. Alla vega er alveg ljóst,
að það er ekkert óheiðarlegt í því. ‘