Morgunblaðið - 09.01.2004, Blaðsíða 28

28 FÖSTUDAGUR 9. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Ég vísa afdráttarlaust á bug ásökunum um rit-
stuld eða óheiðarleg vinnubrögð í bók minni,
Halldór, sem er fyrsta bindi ævisögu Halldórs
Kiljans Laxness. Í þessari greinargerð kemur
eftirfarandi fram:
 Ég gat þess skilmerkilega í eftirmála bókar
minnar, að ég fléttaði lýsingar Halldórs á
ævi sinni inn í frásögn mína. Það lá alltaf
fyrir, enda fæ ég ekki séð, að neitt sé at-
hugavert við það í ævisögu hans.
 Ég gat þess líka sérstaklega í eftirmál-
anum, að ég styddist við rannsóknir Peters
Hallbergs, enda var ég ekki að skrifa próf-
ritgerð í bókmenntafræði, heldur læsilega
og aðgengilega ævisögu.
 Þar sem ég tók fram í eftirmálanum, að ég
nýtti mér þessi rit umfram önnur, taldi ég
ekki þurfa að vitna eins oft í þau og önnur
rit. Raunar eru í bók minni 127 tilvísanir í
æskuminningabækur Halldórs og 84 í verk
Hallbergs. Samtals eru 1.627 tilvísanir í bók
minni.
 Fjölmörg dæmi eru um það, að höfundar
ævisagna endursegi lýsingar annarra á at-
vikum og einstaklingum, enda er vandséð,
hvernig annars megi skrifa ævisögur.
 Í tilefni af ýmsum ummælum um bók mína
hlýt ég að láta þess getið, að fulltrúi fjöl-
skyldu Halldórs Kiljans Laxness las yfir
próförk að allri bókinni, þar á meðal tilvís-
unum. Ég fór eftir nær öllum athugasemd-
um, sem ég fékk frá honum.
 Strax og ég fór úr landi mánudaginn 22.
desember síðastliðinn hófust harðar árásir á
mig í fjölmiðlum. Ég gat ekki svarað fyrir
mig. Í þessum árásum eru margvíslegar
villur og rangfærslur.
Ásakanir um ritstuld
Því hefur verið haldið fram í mörgum fjöl-
miðlum, að ég hafi orðið uppvís að ritstuldi. Ég
hafi laumast í verk þeirra Halldórs Kiljans
Laxness og Peters Hallbergs og skrifað þaðan
upp heilu kaflana. Þetta er alrangt. Ég segi í
eftirmála bókar minnar:
Ég hef auðvitað haft ómælt gagn af rann-
sóknum annarra fræðimanna á verkum
Halldórs Kiljans Laxness, einkum þeirra
Peters Hallbergs í nokkrum ritgerðum og
fjórum bindum (Vefarinn mikli, I.–II. og
Hús skáldsins, I.–II.) og Eiríks Jónssonar
kennara í mörgum greinum og bók (Rætur
Íslandsklukkunnar). Halldór hefur sjálfur
skrifað fimm minningabækur (Skáldatími, Í
túninu heima, Úngur ég var, Sjömeist-
arasagan og Grikklandsárið), og viðtals-
bækur hafa birst um báðar eiginkonur hans
(Í aðalhlutverki um Ingibjörgu Ein-
arsdóttur og Á Gljúfrasteini um Auði
Sveinsdóttur). Allt þetta efni hef ég reynt
að hagnýta mér og fella saman í eina heild,
en hef vísað fyrirvörum og athugasemdum í
neðanmálsgreinar til að trufla ekki hinn al-
menna lesanda, þótt mér beri auðvitað að
gera fræðimönnum skil á forsendum mín-
um. Meginregla mín var sú að fara eftir
Halldóri sjálfum, nema þegar aðrar heim-
ildir taka af skarið um annað, og það gera
þær ósjaldan.
Í eftirmálanum kemur þannig skýrt fram, að
ég nýti mér efni úr minningabókum Halldórs
og ritum Hallbergs, þótt ég breyti textum eftir
þörfum eigin verks. Ég geri hvergi neina til-
raun til að leyna því. Raunar tók ég þetta ein-
mitt sérstaklega fram til þess að þurfa ekki að
vitna eins oft og ella í þessi rit. Allt tal um rit-
stuld er því fráleitt.
Nú kunna einhverjir að segja, að minninga-
bækur Halldórs Kiljans Laxness og aðrar lýs-
ingar hans á eigin ævi séu óáreiðanlegar heim-
ildir, enda hafi hann sjálfur varað við að taka
þær bókstaflega. Halldór færði bersýnilega
stundum í stílinn. Oft hefur hann auðvitað líka
misminnt. En á að vísa þessum bókum hans al-
farið á bug sem heimildum vegna þess? Ég
vildi fylgja skáldinu fast eftir inn í fortíðina,
leyfa lesendum að ganga þangað með honum.
Þess vegna setti ég mér þá reglu að hafa orð
Halldórs fyrir satt, nema þegar aðrar heim-
ildir taka af skarið um annað. Ég reyni með
öðrum orðum að meta heimildirnar á gagnrýn-
inn hátt. Því miður hafa ekki allir gert hið
sama. Nokkrir bókmenntafræðingar hafa til
dæmis tekið það beint upp eftir Laxness, þar á
meðal Peter Hallberg og Halldór Guðmunds-
son, að slitnað hafi upp úr samskiptum skálds-
ins og kvikmyndafélagsins Metro-Goldwyn-
Mayer í Los Angeles, þegar maður að nafni
Paul Bern hafi stytt sér aldur, en hann hafði
sýnt handritum Laxness áhuga. Þetta getur
ekki verið rétt, því að Paul Bern stytti sér ald-
ur 1932, fjórum árum eftir að lokið hafði sam-
skiptum Laxness og bandarísks kvikmynda-
iðnaðar.
Þótt ég flétti vitaskuld lýsingar Halldórs
Kiljans Laxness á ævi sinni inn í frásögn mína
er það mikill misskilningur, að ég taki upp
hrátt eða gagnrýnislaust eftir honum, eins og
margir aðrir hafa gert. Ég leiðrétti víða í bók
minni missagnir hans og misminni. Til dæmis
ruglaði Halldór saman tvennum ábúendahjón-
um í Laxnestungu á nítjándu öld, en báðar
konurnar hétu Sigríður. Hann misminnti líka
um tvöfalda jarðarför á Hraðastöðum, segir,
að þar hafi verið jarðaðar saman tveggja ára
stúlka og önnur á milli tektar og tvítugs, en hið
sanna er, að þetta var drengur á fyrsta ári og
23 ára stúlka. Það er ekki heldur rétt, sem
Halldór segir á einum stað, að hann hafi beðið
af sér kolaverkfallið í Bretlandi 1926. Hann var
kominn til Íslands, áður en það skall á. Ég leið-
rétti líka ártöl í frásögn skáldsins, en það virð-
ist í minningabókum hafa fært marga atburði
unglingsáranna fram um eitt ár. Fjölmargar
aðrar leiðréttingar eru í bók minni, þótt lítið
fari fyrir þeim, af því að þeim er vísað í neð-
anmálsgreinar til að trufla ekki lesandann.
Hitt er annað mál, að ég komst að því í þessari
rannsókn, að minningabækur skáldsins eru
nothæfar heimildir, þótt treysta verði varlega
á þær um beinharðar staðreyndir. Og þær eru
stórkostlegar heimildir um hugblæ, andrúms-
loft.
Það blasir við öllum lesendum bókar minnar,
hvernig ég nýtti mér minningabækur Halldórs
Kiljans Laxness og önnur skrif. Þegar ég taldi
almennar lýsingar hans á aðstæðum, atvikum
og einstaklingum á ævibrautinni eiga erindi til
lesenda færði ég frásögn hans í óbeina ræðu og
úr fyrstu persónu (ég) í þriðju persónu (hann)
og breytti henni jafnframt eftir þörfum text-
ans. Stundum hagræddi ég frásögninni ekki
mikið, stundum meira, allt eftir því hvað átti
við. Þegar Halldór var hins vegar að segja frá
eigin skoðunum eða sálarlífi hafði ég orð hans
sjálfs óbreytt með stafsetningu hans og auð-
kenndi þau. Ég tel þessa aðferð betri en þá að
fylla blaðsíðurnar með löngum, beinum tilvitn-
unum. Það á að laga texta að þörfum verksins í
stað þess að láta sér nægja að klippa og líma
saman efnishlutana og setja utan um þá gæsa-
lappir. Meginverkefnið var að reyna að nálgast
Halldór, fylgja honum eftir á lífsleiðinni.
Ég lærði einmitt margt af Nóbelsskáldinu í
þessu efni. „Það er einkenni á verkum Hall-
dórs Laxness að hann vinnur mjög úr öðrum
textum, jafnt útgefnum sem óútgefnum,“ segir
Helga Kress í Sögu 2001. Frægt er, hvernig
Halldór samdi ræðu Rauðsmýrarmaddömunn-
ar í Sjálfstæðu fólki upp úr þremur verkum
annars fólks og vék raunar mjög litlu við. Hann
tók líka heilu kaflana úr dagbókum Magnúsar
Hj. Magnússonar upp í Heimsljósi. Hann var
raunar gagnrýndur fyrir að láta þess ekki get-
ið í fyrstu útgáfu. Ég bendi enn fremur á það í
bók minni og hef eftir Eiríki Jónssyni, að
kvæðið „Snjógirni“ eftir Halldór er sett saman
úr vísum eftir annan mann. Sá munur er að
vísu á ævisöguritara og skáldi eins og Halldóri,
að ævisöguritaranum eru settar tvennar
skorður, sem skáldið er óbundið af: Hann verð-
ur að hafa það, sem sannara reynist, ekki að-
eins það, sem betur hljómar; og hann verður að
geta heimilda. Það gerði ég svo sannarlega,
bæði í eftirmála mínum og jafnóðum, eftir því
sem þurfa þótti.
Vinnubrögð ævisöguritara
Þeir, sem fordæmt hafa bók mína, hafa kosið
að horfa fram hjá eftirmálanum. Þeir virðast
líka hafa lagt á verk mitt mælikvarða lokarit-
gerðar í bókmenntafræði. En þetta er ekki
skólaritgerð, heldur ævisaga handa almenn-
ingi, og slík saga þarf að vera aðgengileg,
krydduð sögum og stílbrögðum, jafnvel skáld-
legu ívafi, sem þó verður að vera stutt heim-
ildum. Verkefni ævisöguritarans er að gæða
frásögnina lífi, lýsa aðstæðum og atvikum á
þann hátt, að lesendurnir finni af þeim bragð
og keim. Ég fór um þetta í smiðju til Halldórs
Kiljans Laxness og margra annarra. Raunar
gekk ég miklu skemmra í skáldlegum lýsing-
um en margir aðrir íslenskir ævisagnahöfund-
ar. Ég reyndi að temja mér hlutlægan frásagn-
arhátt í anda Íslendingasagna frekar en
huglægan, þar sem beitt er eins konar heila-
spuna í stað traustra heimilda. Ég fylgdist með
öðrum orðum með Halldóri utan frá. Þó greip
ég stöku sinnum til stílbragða úr skáldsögum
hans, eins og mér var að sjálfsögðu heimilt. Í
því sambandi vil ég benda á, að skáldsögurnar
Innansveitarkronika og Brekkukotsannáll,
sem sumir gagnrýnendur mínir hafa minnst á,
eru vitanlega ekki traustar sagnfræðilegar
heimildir. En skáldinu tekst að skapa í þeim
andrúmsloft og lýsa einstaklingum á skemmti-
legan hátt, og mér fannst sjálfsagt að sýna því
þá virðingu að nýta mér það. Raunar sagði Sig-
urjón Kristjánsson, sem ólst upp í Mosfellsdal
með Halldóri, eitt sinn opinberlega, að margar
minningabækur væru varhugaverðari en Inn-
ansveitarkronika.
Lítum nánar á málið. Ég var að skrifa ævi-
sögu skálds, sem hefur skrifað margt um sjálf-
an sig, en fáar aðrar heimildir eru til um
bernsku hans, þótt gögnum fjölgi síðan mjög,
þegar hann eldist. Ég átti nokkurra kosta völ.
Einn var að taka texta skáldsins upp óbreyttan
á mörgum stöðum og setja innan gæsalappa,
en prjóna eitthvað á milli. Þessum kosti hafn-
aði ég, þótt ég hefði með honum vissulega
tryggt mig gegn ósanngjarnri gagnrýni. Ritið
hefði einmitt með þessu orðið klippiverk og
ekkert bæst við, til dæmis til leiðréttingar því,
sem skáldið sagði af eigin ævi. Annar kostur
var að vísa æskuminningum skáldsins á bug
sem heimildum. Það hefði falið í sér, að bókin
hefði orðið miklu rýrari og síður fróðleg og
skemmtileg. Ég tók því þriðja kostinn, sem var
að styðjast við minningabækur skáldsins og
aðrar lýsingar þess á aðstæðum, atvikum og
einstaklingum, en breyta frásögninni á þann
veg, að hún félli að eðli og þörfum bókar minn-
ar. Til þess hef ég fullt leyfi samkvæmt við-
urkenndum fræðireglum.
Ég beitti sömu aðferð auðvitað víðar. Þegar
ég sagði frá ferð Halldórs til Lourdes í Suður-
Frakklandi studdist ég ekki aðeins við orð
hans sjálfs, heldur leitaði upp frásagnir ann-
arra. Ég fann ágæta lýsingu Guðbrands Jóns-
sonar á ferðalagi til Lourdes og felldi inn í frá-
sögnina, en breytti textanum eftir þörfum.
Þetta var til þess að bragðbæta frásögnina,
draga upp lifandi mynd, skapa hugblæ. Vita-
skuld gat ég þessarar heimildar í neðanmáls-
grein. Ég nýtti mér líka lýsingu, sem ég fann
frá öðrum manni, Konrad Simonsen, á komu
hans í klaustrið á þeim tíma, þegar Halldór var
þar, og á verunni þar. Að sjálfsögðu gat ég
þeirrar heimildar í neðanmálsgrein. Ég setti
líka saman í eina samfellda frásögn margvísleg
brot í handriti frá Þórbergi Þórðarsyni um
það, þegar Stefán frá Hvítadal tók kaþólska
trú fyrir hvatningu Halldórs. Í neðanmáls-
grein vísaði ég til þessara heimilda. Enn verð-
ur að hafa í huga, að ég var að skrifa ævisögu,
ekki doktorsritgerð.
Dæmi af öðrum
Erlendis hafa fræðimenn og ritrýnendur
óspart rætt um heimildanotkun í ævisögum og
sitt sýnst hverjum. Það vakti til dæmis miklar
deilur í Bandaríkjunum, þegar Edmund Morr-
is, margverðlaunaður rithöfundur, tók þann
kostinn í ævisögu Ronalds Reagans forseta,
Dutch, að skapa mann, sem hefði verið vinur
og samtíðarmaður Reagans. Mér finnst Morris
þar ganga allt of langt og nefni þetta aðeins til
að sýna, hversu frjálsar hendur ævisöguritarar
telja sig stundum hafa. En auðvitað skrifa
menn ævisögur á ólíka vegu. Stundum styðjast
þeir við minningabækur. Þannig samdi til
dæmis Sigurbjörn Einarsson, prófessor í guð-
fræði og síðar biskup Íslands, ævisögu Alberts
Schweitzers 1955. Einnig má nefna bók frá
1967 eftir Ásgeir Jakobsson rithöfund um Sir
Francis Chichester, Einn í lofti, einn á sjó, sem
er beinlínis samin upp úr minningum kappans.
Stundum beita ævisöguritarar hugarfluginu
ótæpilega, til dæmis Þórunn Valdimarsdóttir
1992 í bókinni Snorri á Húsafelli, þar sem hún
tekur margvíslegan fróðleik um lífshætti á
þeim tíma og heimfærir upp á söguhetju sína.
Guðjón Friðriksson sviðsetur líka ýmislegt í
ævisögum þeirra Jónasar Jónssonar frá Hriflu
og Einars Benediktssonar.
Það er raunar fróðlegt í þessu sambandi að
skoða fyrsta bindi ævisögu Einars eftir Guð-
jón, sem hann fékk íslensku bókmenntaverð-
launin fyrir 1997. Guðjón segir á 113. bls.:
Þar situr Signý fjósakona í hnipri á bekk úti
í horni og er að drekka kaffi. Hún er ný-
komin úr fjósinu, hnýtt í herðum og köld.
Hann hefur ekki fyrr veitt þessari lítilfjör-
legu konu sérstaka athygli þó að svo eigi að
heita að hún búi undir sama þaki og hann. Í
ungæðislegum þótta sínum hugsar Einar
með sér hvað Guð hafi meint með því að
skapa svona veru. Skyldi hún vita í minn-
ingu hvers þessi nótt er heilög haldin?
Í heimildinni, sem Guðjón hefur, 2. bindi
ævisögu Árna Þórarinssonar eftir Þórberg
Þórðarson, segir á 131. bls., þar sem Einar
Benediktsson hefur orðið:
Þar situr þá Signý og er nýbúin að drekka
kaffi. Ég horfði á hana. Hún var fyrir
stuttri stundu komin úr fjósinu, og það var
slúð úti, og hún var blaut. Þetta er þó lít-
ilfjörleg persóna, hugsa ég og virði hana
fyrir mér, þar sem hún situr í hnipri á bekk
úti í horni, köld og rök og hnýtt í herðar.
Hvað meinar guð með því að skapa svona
veru? Skyldi hún nokkuð vita, í hvers minn-
ingu þessi nótt er haldin heilög?
Texti Guðjóns er ekki innan gæsalappa.
Hann tekur hann frá Þórbergi Þórðarsyni (og
vísar í hann), en umskrifar eftir eigin þörfum.
Ég tel ekkert athugavert við það.
Tökum annað dæmi úr þessari ágætu verð-
launabók. Guðjón segir á 111. bls.:
Eitt af gömlu skáldunum, Benedikt Grön-
dal, svarar þremur vikum síðar með fyr-
irlestri á sama stað þar sem hann ræðst
harkalega á hina nýju raunsæisstefnu í
bókmenntum, skort hennar á fegurð og
hugsjónum og dálæti hennar á hversdags-
leika og sora.
Í heimild Guðjóns, sem er 1. bindi ævisögu
Hannesar Hafsteins eftir Kristján Albertsson,
segir á 126. bls.:
Þá ræðst Gröndal á hina nýju raunsæis-
stefnu í bókmenntum, skort hennar á feg-
urð og hugsjónum, dálæti hennar á hvers-
dagsleika og jafnvel sora.
Hér er textinn mjög svipaður, en engar
gæsalappir, enda ekki ástæða til. Guðjón vísar
líka hér sem endranær í heimildir sínar.
Tökum þriðja dæmið. Guðjón segir á 186.
bls.:
Ósjaldan ber það við að Einar hefur með
sér kampavínsflösku í heimsóknum sínum
til þeirra, allt annað segir hann að sé
„slavadrykkur“. Sjálfur drekkur hann sér
ekki til vansa en hefur gaman af því að vera
veitandi og gleðja aðra. Það er jafnan
mannmargt í kringum hann, flestum líður
vel í návist hans og menn njóta andríkis
hans.
Í heimild Guðjóns, Harpa minninganna, sem
Ingólfur Kristjánsson færði í letur eftir Árna
Thorsteinssyni, segir á 252. bls., að
ósjaldan bar það við, að hann hefði með sér
kampavínsflösku, allt annað þótti honum
„slavadrykkur“. Sjálfur virtist mér Einar
þó ekki drykkfelldur á þeim árum, en hann
hafði ákaflega gaman af því að vera veitandi
og gleðja aðra. … En það var alltaf mann-
margt í kringum Einar, hvar sem hann
kom, enda leið mönnum vel í návist hans og
höfðu unun af að hlýða á andríki skáldsins.
Enn er textinn mjög svipaður, þótt ekki sé
hann afmarkaður með gæsalöppum. Guðjón
vísar sem fyrr til þessarar heimildar.
Ég tel ekkert að þessum vinnubrögðum
Guðjóns Friðrikssonar og notaði svipaða að-
ferð sums staðar í bók minni, þegar það átti
við. Ég gæti nefnt mörg fleiri dæmi. Í ævi-
söguritun er engin ein einhlít regla. Sumir er-
lendir ævisöguritarar (og flestir íslenskir) láta
sér jafnvel nægja að tilgreina heimildir aftast í
bókum sínum, en hafa engar tilvísanir. Til
dæmis má nefna þúsund blaðsíðna ævisögu
Charles Dickens eftir Peter Ackroyd og stutta
ævisögu Oscars Wildes eftir Sheridan Morley.
Ég fór ekki þá leið, en taldi, að ég gæti sparað
mér einhverjar tilvísanir í verk, sem ég til-
greindi sérstaklega aftast. Það kom til dæmis
skýrt fram í eftirmála mínum, að ég studdist
sérstaklega við hin miklu verk Peters Hall-
bergs í bók minni. Fráleitt hefði verið að ganga
fram hjá þeim, því að Hallberg hefur skrifað
manna best og mest um ævi og störf Halldórs
Kiljans Laxness. Ég gat sérstaklega verka
Hallbergs í eftirmálanum til að fækka ein-
stökum tilvísunum í þau. Í þessu sambandi má
benda á, að Hallberg nýtti sér í verkum sínum
óprentaða ævisögu Halldórs Kiljans Laxness
eftir Stefán Einarsson prófessor. Hallberg
minntist á rit Stefáns í eftirmálum sínum, en
vísaði fremur sjaldan til þess (aðeins þegar
Greinargerð
frá Hannesi Hólmsteini Gissurarsyni
lögð fram á blaðamannafundi 8. janúar 2004