Morgunblaðið - 21.01.2004, Blaðsíða 26

Vésteinn Ólason
Í FORYSTUGREIN 14. jan. s.l.
vakti Morgunblaðið athygli á fyr-
irhugaðri endurkomu Tímarits Máls
og menningar og fagnaði henni. Það
er ánægjuefni fyrir Tímaritið að fá
klapp á öxlina frá svo stórum bróður.
Þó finnst okkur gömlum ritstjórum
þess og nýjum ástæða til að gera at-
hugasemdir við fáeinar línur í þessu
heillaskeyti. Þar segir: „Áratugum
saman var það vettvangur vinstri-
manna og sósíalista sem beittu því til
að upphefja skáld og rithöfunda og
aðra listamenn, sem voru hliðhollir
sjónarmiðum þeirra, en jafnframt til
þess að gera lítið úr þeim sem voru
andstæðir pólitík útgefendanna.“ Við
gerum ráð fyrir að þessi orð séu til
marks um að sá sem skrifar sé ann-
aðhvort þekkingarlítill eða gleyminn
fremur en að um vísvitandi rang-
færslu sé að ræða. Þau kallast
skemmtilega á við forystugrein sama
blaðs tveimur dögum fyrr, en þar var
kvartað yfir aðdróttunum í garð
Morgunblaðsins, svo sem þeirri að
eitthvað annað en málefnalegar
ástæður hafi ráðið afstöðu þess um
árabil til fyrirtækja eins og Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga eða
Árvakurs hf, eigin útgáfufélags.
Samkvæmt söguskoðun blaðsins lít-
ur því út fyrir að Morgunblaðið hafi á
liðnum áratugum harðvítugrar bar-
áttu um hugsjónir og hagsmuni verið
hreint hugsjónamálgagn, hafið yfir
flokkapólitík, en á móti hafi verið
málgögn sem var „beitt til að upp-
hefja“ skoðanabræður og „gera lítið
úr“ pólitískum andstæðingum. Ætli
þetta sé nú öldungis rétt?
Tímarit Máls og menningar var
frá byrjun (1940) málgagn róttækra,
vinstri sinnaðra afla. Ritstjóri þess
fyrstu áratugina var Kristinn E.
Andrésson, sannfærður sósíalisti og
þingmaður Sósíalistaflokksins um
skeið. Eins og vænta má bar hann
fram hugsjónir sínar og viðhorf í rit-
stjórnarávörpum Tímaritsins, bæði
til íslenskra þjóðmála og alþjóða-
mála. Fleiri vinstri menn fjölluðu þar
um slík mál, og er sá málflutningur
eins og vænta má á þeim árum, mjög
eindreginn og fer ekki í felur með af-
stöðu höfundanna. Þetta var auðvit-
að fullkomlega heiðarlegt. En hvern-
ig skyldi vera með umfjöllun um
bókmenntir? Er hún eins og ráða má
af þeim ummælum Morgunblaðsins
sem fyrr var vitnað til? Var tímaritið
tæki til að hæla vinstrimönnum
meira en þeir áttu skilið og gera lítið
úr góðum höfundum með aðrar skoð-
anir? Var Tímaritið óheiðarlegt?
Í Efnisskrá Tímarits Máls og
menningar 1940-1976 eru skráðir 567
ritdómar um nýjar bækur, og verður
ekki annað séð en að þar sé fjallað
um helstu bókmenntaverk tímabils-
ins án tillits til pólitískrar afstöðu
höfundanna. Aðalmælikvarðinn virð-
ist vera listrænn og fagurfræðilegur.
Þannig fékk Gunnar Benediktsson,
einn helsti samherji Kristins, á bauk-
inn fyrir að troða of miklum boðskap
inn í skáldsögur sínar á kostnað
skáldskaparins, og Stefán Jónsson
fékk svipaða útreið fyrir æskuverk
sín, svo að vitnað sé í tvo af ritdómum
Kristins. Ekki vægði Halldór Lax-
ness heldur samherja sínum og
skáldbróður Ólafi Jóhanni Sigurðs-
syni þegar hann gagnrýndi harka-
lega eina af öndvegisskáldsögum
hans, Fjallið og drauminn. Því fer
reyndar fjarri að ritdómarar Tíma-
ritsins á þessu tímabili hafi verið
haldnir pólitískri þröngsýni, þorri
þeirra mundi þvert á móti teljast til
frjálslyndra menntamanna þó að þeir
hölluðust flestir vissulega til vinstri.
Fyrstu áratugir í sögu Tímarits
Máls og menningar voru tímabil
harðra pólitískra deilna sem mótuðu
einnig menningarumræðuna. En við
leyfum okkur að halda því fram að
Tímaritið hafi á þessu tímabili ein-
kennst af mun meiri víðsýni og óhlut-
drægni en Morgunblaðið, með allri
virðingu fyrir því á síðari árum. Í því
sambandi má til dæmis skoða afstöðu
blaðsins til fremsta rithöfundar tíma-
bilsins, Halldórs Laxness. Morg-
unblaðið lét ekki svo lítið að birta rit-
dóma um þau verk skáldsins sem
voru að koma út um þetta leyti,
sagnabálkinn Heimsljós (1937-40).
Og blaðið lætur sér ekki segjast þó
að Sigurður Nordal skrifaði lofsam-
lega um verkið í Lesbókina 1940 þar
sem hann undrast þögnina um verk
Halldórs og gerir því skóna að hann
sé sennilega of stór til að samtíðin
geti metið hann að verðleikum. Eina
umfjöllunin sem á eftir kemur er
skammargrein í Lesbók 1941 eftir
Sigurjón Jónsson lækni með löngum
lista yfir ljót orð og óvandað málfar í
þessum sagnabálki. Og Morgun-
blaðið fjallaði aðeins um þrjár af tíu
ljóðabókum eins listrænasta ljóð-
skálds tímabilsins, Guðmundar
Böðvarssonar.
Rétt er að hafa í huga að dæg-
urskrif um bókmenntir og listir
hljóta alltaf að einhverju marki að
mótast af lífsskoðunum þess sem
skrifar. Því er eðlilegt að munur hafi
verið á bókmenntalegum viðhorfum
og umfjöllun Morgunblaðsins og
Tímarits Máls og menningar um
langt árabil, bæði um efnisval og
dóma. Á síðustu áratugum hefur
bókmenntaumfjöllunin orðið fag-
legri, en ekki endilega skemmtilegri
af þeim sökum, en við berum af
Tímariti Máls og menningar allar
sakir um óheiðarlega bókmennta-
rýni.
„Ástæðulaust þekkingarleysi“
um Tímarit Máls og menningar
Silja Aðalsteinsdóttir, Vésteinn
Ólason og Þorleifur Hauksson
gera athugasemdir við leiðara ’Það er ánægjuefni fyr-ir Tímaritið að fá klapp
á öxlina frá svo stórum
bróður.‘
Þorleifur Hauksson
Silja er ritstjóri nýendurreists Tíma-
rits Máls og menningar, Vésteinn er
forstöðumaður Stofnunar Árna
Magnússonar og Þorleifur er sjálf-
stætt starfandi fræðimaður í Reykja-
víkurAkademíunni. Þau hafa öll verið
ritstjórar TMM.
Silja Aðalsteinsdóttir
UMRÆÐAN
26 MIÐVIKUDAGUR 21. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
VIÐSKIPTI með eignir og yfirráð
yfir fyrirtækjum undanfarin misseri
hafa verið risavaxin. Þau gefa að ein-
hverju leyti innsýn í þá
framtíð sem er óhjá-
kvæmileg á Íslandi.
Óhjákvæmileg vegna
þess að þær ákvarðanir
sem teknar hafa verið
um að opna landið fyrir
viðskiptum verða ekki
aftur teknar, til þess
munu aldrei verða póli-
tískar forsendur.
Stjórnvöld þurfa af
þessum ástæðum að
skoða vandlega sam-
keppnisumhverfið á
hverju sviði og það með
hvaða hætti risarnir á markaði nota
afl sitt þar. Reglum getur þurft að
breyta og setja nýjar.
Sú viðurkenning á gagnkvæmum
rétti manna til að stunda viðskipti og
atvinnurekstur sem felst í þeim al-
þjóðasamningum sem við höfum
gerst aðilar að setur okkur þó að
sjálfsögðu skorður hvað varðar
hugsanlegar takmarkanir á athafna-
rými fólks og fyrirtækja.
Grundvöllur samkeppni
Það er hlutverk stjórnvalda að setja
almennar leikreglur sem tryggja
samkeppni. Reglurnar
sem gilda þurfa að vera
sambærilegar í hinum
mismunandi greinum
atvinnulífsins. Það er
langt frá því að stjórn-
völd hafi staðið sig þar
sem skyldi.
Mín skoðun er sú að
mikilvægustu grund-
vallaratriðin séu að
engar hindranir séu í
vegi þeirra sem vilja
stofna til atvinnu-
rekstrar í viðkomandi
grein. Það eru t.d. og
eiga ekki að vera takmörk fyrir
fjölda prentmiðla. Líki mönnum ekki
staðan á þeim markaði geta þeir
stofnað dagblað eða annars konar
slíkan miðil. Þannig varð marg-
umrætt Fréttablað til. Í flestum at-
vinnugreinum er atvinnufrelsi, þ.e.
möguleikar nýrra fyrirtækja eru
ekki takmarkaðir til að hefja rekst-
ur. En í sumum geirum atvinnulífs-
ins eru takmörk. Þar þurfa að vera
skýrar leikreglur. Fjöldi sjónvarps-
og útvarpsrása er t.d. takmarkaður.
Þess vegna getur orðið að koma í
veg fyrir að sami aðilinn ráði yfir of
mörgum rásum. Ástandið í sjávar-
útvegi og landbúnaði er hrópandi
dæmi um það hvað stjórnvöld geta
verið blind á nauðsyn þess að virða
jafnræði og atvinnufrelsi. Með
regluverkinu sem gildir í þeim
greinum er atvinnufrelsi í raun af-
numið með því að styrkja gífurlega
þá sem fyrir eru í greinunum en
neita þeim sem vilja hefja atvinnu-
rekstur um samskonar styrki.
Kvótaúthlutun í sjávarútvegi og
beingreiðslur til bænda virka að
fullu sem styrkir í samkeppni við þá
sem vilja hefja atvinnurekstur í
greinunum. Afleiðingin er sú í báð-
um greinunum að nýliðun er ekki
möguleg.
Leikreglur um það með hvaða
hætti hið opinbera úthlutar eða hef-
ur áhrif á hvernig slík gæði skipta
um hendur þurfa að vera skýrar og
byggðar á jafnræði og atvinnufrelsi.
En það er eimitt sú aðalniðurstaða
sem lesa má úr skýrslu Auðlinda-
nefndar þar sem fjallað um slíkar
reglur og nauðsyn þeirra.
Risar á markaði
Önnur hlið á þessu máli er hvernig
þátttakendur í atvinnulífinu nýta sér
markaðsráðandi stöðu ef þeir hafa
hana. Um slíkt getur þurft að setja
skýrari reglur og það þarf örugglega
að styrkja Samkeppnisstofnun til að
vinna gegn óeðilegum viðskiptahátt-
um risanna á markaðnum. Ég hef
um það trúverðugar upplýsingar að
stórir aðilar á matvörumarkaði fái
margfalt hærri afslátt hjá heild-
sölum en smærri kaupendur. Mis-
munur kjara þessara aðila verður
með engu móti skýrður með hag-
kvæmni viðskiptanna. Þessi mis-
munun í viðskiptakjörum er sem
óðast að útrýma smærri verslunum
og loka fyrir nýliðun í mat-
vöruverslun. Þarna þarf að taka í
taumana. Reglur um gagnsæi þess-
ara viðskipta og réttur til viðskipta
samkvæmt verðskrá sem er byggð á
hagkvæmni þeirra og engu öðru
þurfa að vera til staðar og það þarf
að vera hægt að fylgja þeim eftir.
Jafnræði og réttlæti
Stjórnvöld hafa ekki fram til þessa
haft vilja til að setja almennar reglur
af því tagi sem Auðlindanefnd lagði í
raun til um nýtingu auðlinda og tak-
markaðra gæða eins og t.d. útvarps-
rása. Ástæðan fyrir því er sú að
verði farið að huga að almennum
reglum um aðgang að auðlindum og
eigi jafnræði og réttlæti að vera
grunnhugsun slíkra reglna komast
menn ekki framhjá því að leggja
samskonar mælistikur á sjávar-
útveginn og landbúnaðinn og aðrar
atvinnugreinar.
Það er löngu kominn tími til að Al-
þingi fari að leggja slíka mælikvarða
á þær reglur sem gilda eiga í at-
vinnulífinu. Verði hafin endurskoðun
þeirra reglna sem nú gilda í við-
skiptalífinu sem heild skal ég fyrstur
manna fagna henni verði hún byggð
á því að jafnræði og atvinnufrelsi
skuli ríkja í öllum greinum atvinnu-
lífsins.
Stjórnvöld og samkeppni
Jóhann Ársælsson
fjallar um samkeppni ’Reglurnar sem gildaþurfa að vera sambæri-
legar í hinum mismun-
andi greinum atvinnu-
lífsins. ‘
Jóhann Ársælsson
Höfundur er alþingismaður.