Morgunblaðið - 22.02.2004, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 22. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
á að sex af níu aðalritstjórum blaðs-
ins voru handteknir, margir starfs-
menn sendir í Gulagið eða skotnir.
Dehl birtir í bók sinni (sjá aftast)
æviágrip 42 starfsmanna DZZ sem
máttu sæta ofsóknum á fjórða ára-
tugnum; meðal þeirra er Vera
Hertzsch. Einn ritstjóranna var til
dæmis Richard Grewe, sem hafði
stýrt landbúnaðardeild blaðsins um
skeið þegar hann var gerður að-
alritstjóri haustið 1937. Grewe var
þýskur kommúnisti sem fór til Sov-
étríkjanna 1924. Hann varð ritari
flokksdeildarinnar hjá DZZ, og öfl-
ugur á vaktinni fyrir andsovéskum
öflum. Þar til hann varð aðalrit-
stjóri stýrði hann landbúnaðarum-
fjöllun blaðsins, en síðan var hann
handtekinn 14. nóvember 37 og
dæmdur til dauða 25. desember það
ár fyrir aðild að trotskíískum
hryðjuverkahóp, þótt hann neitaði
sök, og tekinn af lífi sama dag.
Dómar voru yfirleitt felldir að sak-
borningum fjarstöddum, og tók
dómsuppkvaðning kannski fimm
mínútur. Um réttarhöld var sjaldn-
ast að ræða nema í sýndarskyni,
oftast afgreiddi þriggja manna
nefnd NKVD málin samkvæmt
skýrslum í möppunum fyrrnefndu.
Í febrúar og mars 1938 voru tutt-
ugu starfsmenn DZZ handteknir,
og í júlí 1939 var útgáfu blaðsins
hætt. Æviágripin sem Dehl birtir
eru hvert öðru lík, og sýna þó
áfanga einstæðra örlaga, til dæmis
á þessa leið: Günther Auerbach,
fæddur 1903, kom 1932 sem ferða-
maður til Sovétríkjanna, starfaði
sem þýðandi; vann hjá DZZ 1934–
36 og skrifaði einkum um tónlist.
Handtekinn 1937, skotinn í Butovo
16. júní 1938. Eða Oskar Deutsch-
länder, fæddur 1900 í Vínarborg,
kom til Sovétríkjanna 1933; rit-
stjórnarfulltrúi við DZZ, handtek-
inn 15. febrúar 1938, skotinn í But-
ovo 13. ágúst sama ár. Charlotte
Mundt var fædd 1910 í Berlín, gekk
í kommúnistaflokkinn 1930, og
fylgdi manni sínum Leo Friedlän-
der til Sovétríkjanna. Hún starfaði
við prófarkalestur hjá DZZ, var
handtekin 6. október 1937 og dæmd
hjá NKVD til átta ára fangabúða-
vistar 4. nóvember, sem „fjölskyldu-
meðlimur föðurlandssvikara“. Það
var sama ástæða og gefin var fyrir
handtöku Veru Hertzsch, byggð á
ofannefndri tilskipun NKVD frá 15.
ágúst 37. Vera hafði verið ráðin til
DZZ 1936 hjá „innra eftirlitinu“,
það er líklega við ritskoðun, en
nokkrum sinnum lent í vanda og
verið svipt flokksskírteini; þó er vit-
að að hún greiddi stéttarfélagsgjald
vegna vinnu við DZZ til febrúarloka
1938. Við handtökuna rétt einsog
fyrri erfiðleika var hún látin gjalda
fyrrum eiginmanns síns, Abram Ro-
senblum – hún taldist „eiginkona
föðurlandssvikara“.
Carola Neher
Abram Rosenblum var pólskur
gyðingur, fæddur 1901, og starfaði
með byltingarsinnum bæði í Palest-
ínu og Frakklandi áður en hann
kom til Leipzig, þar sem hann og
Vera kynntust. Í Sovétríkjunum
starfaði hann lengst af á bókafor-
laginu Mesdunarodnaja Kniga, en
það fyrirtæki sá m.a. um viðskipti
með prentmál við útlönd, og lánaði
t.d. Máli og menningu fé á sjötta
áratugnum sem síðar var afskrifað
(sbr. bók Jóns Ólafssonar: Kæru fé-
lagar). 15. ágúst 1936 var Abram
handtekinn, sakaður um aðild að
hinum „andsovéska, trotskíisk-sino-
vévíska hryðjuverkahóp Wollen-
bergs“, dæmdur til dauða og skot-
inn 29. maí 1937.
Þann sama dag var Anatol Beck-
er tekinn af lífi, fyrir sömu sakir.
Anatol Becker var fæddur 1903 í
Rúmeníu, en kom til Þýskalands
tvítugur, nam tæknifræði og gekk
til liðs við kommúnista, flúði svo um
Prag til Moskvu 1934. Hann var
handtekinn 12. maí 1936, og eftir
margra mánaða yfirheyrslur, hót-
anir og barsmíðar var hann látinn
skrifa undir játningu 20. nóvember
1936, þess efnis að hann hefði verið
aðili að hryðjuverkahópi Wollen-
bergs, þar sem hann, Rosenblum og
fleiri hefðu lagt á ráðin um að
myrða ráðherra þungaiðnaðar,
Ordsonikidse („játningin“ er birt í
bók Müllers). Þess má geta að það
varð brátt um Ordsonikidse, því
hann svipti sig lífi í febrúar 1937.
Kona Beckers var Carola Neher,
sem hafði verið ein helsta stjarnan í
leikhúsheimi Weimar-lýðveldisins
þýska. Vegur hennar varð mestur í
leikhúsunum í Berlín 1928–1932, og
meðal annars lék hún aðalhlutverk-
ið, Pollý, í uppfærslu Túskildingsó-
perunnar eftir Brecht og Weill, og
var víst öllum ógleymanleg sem sáu
hana þar. Brecht mun hafa skrifað
verk sitt „Heilög Jóhanna slátur-
húsanna“ sérstaklega með hana í
huga. Neher var ekki mjög pólitísk,
en var á bandi kommúnista eftir að
hún kynntist Anatol Becker 1932 og
flúði undan valdatöku Hitlers um
Vínarborg til Prag. Hún fylgdi
manni sínum til Moskvu 1934, en
aðstæður í Moskvu voru mjög erf-
iðar og hún fór aftur til Prag um
sumarið, og átti þá von á barni. Um
haustið sneri hún að nýju til
Moskvu og þar fæddist sonur þeirra
Anatols, Georg, í desember 1934.
Í síðara skiptið í Prag hitti hún
meðal annarra Erich Wollenberg,
og þeir samfundir urðu henni dýr-
keyptir. Þegar andrúmsloftið gerð-
ist æ þrúgaðra í Moskvu 1936
reyndi annar útlægur þýskur leik-
húsmaður að kaupa sér grið hjá
NKVD með því að segja frá „sam-
bandi“ hennar við Wollenberg, og
fljótlega var hún í samsæriskenn-
ingum leynilögreglunnar orðin að
sérstökum sendiboða Wollenbergs í
Moskvu, sem átti að hafa sent hana
þangað frá Prag með skilaboð frá
Trotskí og syni hans, Leo Sedow.
Sem slíkur „sendiboði“ var Carola
Neher handtekin 25. júlí 1936 og ári
síðar dæmd til tíu ára fangabúða-
vistar.
Löngu seinna minntist Erich
Wollenberg samfunda þeirra í
óprentuðum endurminningum sín-
um, þar sem þau höfðu setið yfir
kaffi og kökum í Prag; talið barst
aldrei að stjórnmálum, heldur
spurði Carola Wollenberg hvort
hann vissi um einhverja góða konu í
Moskvu sem gæti tekið sig af syni
hennar á daginn, þar sem hún
hugðist starfa með þýskum útlaga-
leikhópum í Moskvu. Wollenberg
vísaði henni á Elsu Taubenberger
sem tók Georg litla að sér og hélt
áfram að annast hann eftir að móð-
irin var handtekin. Maður barn-
fóstrunnar, Hermann Taubenber-
ger, var hins vegar fangelsaður
skömmu síðar fyrir aðild að Wollen-
berg-hópnum, og tekinn af lífi um
leið og félagar hans í þessu ímynd-
aða samsæri, Abram Rosenblum og
Anatol Becker. Við það var Elsa
Taubenberger orðin að „eiginkonu
föðurlandssvikara“ og hún var
handtekin skv. tilskipun NKVD nr.
00486, en Georg litla Becker komið
fyrir á barnaheimili, einsog tilskip-
unin gerði ráð fyrir, því slíkar til-
skipanir voru nákvæmar og ítarleg-
ar. 19. grein hennar fjallaði um
„vistun barna hinna dæmdu“ og
hófst á orðunum: „Allir munaðar-
leysingjar sem eftir sitja þegar
dómar hafa verið upp kveðnir skulu
vistaðir sem hér segir“ og síðan eru
taldar upp mismunandi vöggustofur
og barnaheimili eftir aldri barna og
sveitarfélagi hinna dæmdu. Sam-
kvæmt sömu grein hefur dóttur
Veru Hertzsch líkast til verið komið
fyrir vorið 1938.
Handtaka Carolu Neher olli vin-
um hennar einsog Bertolt Brecht
áhyggjum, og í maí 1937 skrifaði
hann rithöfundinum Lion Feucht-
wanger útaf henni. Feuchtwanger
var þá í miklum metum í Moskvu,
hafði verið boðinn þangað í janúar
sama ár til að vera viðstaddur 2.
Moskvuréttarhöldin og skrifað
ferðasögu þeim til réttlætingar og
jafnframt gert harða hríð að
franska rithöfundinum Andre Gide,
sem eftir heimsókn til Moskvu árið
áður hafði snúið baki við Sovét-
kommúnismanum (Halldór Laxness
fetaði slóð Feuchtwangers með sín-
um hætti ári síðar í Gerska æfintýr-
inu). Brecht sagði: „Getið þér gert
eitthvað fyrir hana Neher, sem sagt
er að sitji inni í Moskvu, ég veit að
vísu ekki fyrir hvað, en ég held að
hún sé tæpast manneskja sem
ríkjasambandinu stafi ógn af.“
Brecht fylgdi þessu eftir með öðru
bréfi til Feuchtwangers, en fékk
ekkert svar og lét kyrrt liggja á op-
inberum vettvangi, þótt æ fleiri vin-
ir hans sættu nú ofsóknum.
Carola Neher var dæmd fyrir að-
ild að „Wollenberg-Hoelz“-hópnum.
Í desember 1939 stóð til að senda
hana tilbaka til Þýskalands, en
Þjóðverjar neituðu að veita henni
viðtöku, þar sem hún hafði ásamt
fleiri þýskum menntamönnum skrif-
að undir „and-þýska yfirlýsingu“
sem birtist í DZZ 1934. Hún var
hvað eftir annað flutt á milli fang-
elsa og fangabúða, en hélt einatt
uppi mótmælum, skrifaði bréf til
Molotovs og fleiri og spurðist ekki
síst fyrir um son sinn. 1941 skrifaði
hún stjórnanda barnaheimilisins
þar sem Georg var: „Undirrituð er
móðir þýska drengsins Becker,
Georg Anatolovits, fæddur 1934 í
Moskvu, sem dvelst á barnaheimili
yðar. Þar sem ég hef ekkert heyrt
af syni mínum í hálft annað ár bið
ég yður að svara eftirfarandi spurn-
ingum mínum: Hvernig þroskast
sonur minn líkamlega og andlega?
Hvernig er heilsufar hans? Hvað er
hann stór og hvað er hann þungur?
Við hvað dundar hann sér? Er hann
byrjaður að læra lestur og skrift?
(…) Veit hann eitthvað um móður
sína? Ég bið yður lengstra orða að
senda mér síðustu ljósmyndina af
honum. Er hann músíkalskur?
Teiknar hann líka? Ef svo er, viljið
þér vera svo góður að senda mér
mynd sem hann hefur teiknað?“
Sama ár var Carola Neher ásamt
mörgum samföngum flutt með
gripavögnum í fangabúðirnar Sol-
Ilezk við Orjol, og þar lést hún úr
taugaveiki árið 1942. Það voru því
margar hliðstæður með afdrifum
Veru Hertzsch, barnsmóður Benja-
míns Eiríkssonar, og Carolu Neher
prímadonnu Berlínarleikhússins í
Moskvu. Eiginmenn þeirra voru
skotnir sama dag fyrir aðild að
sama ímyndaða samsæri, fórnar-
lömb hinnar alltumlykjandi væn-
isýki valdsins, börn þeirra ung tekin
frá þeim og sjálfar létust þær úr
vosbúð í fangabúðum á tímum síðari
heimsstyrjaldarinnar. Þannig flétt-
ast saman örlög þýsku útlaganna í
Sovétríkjum Stalíns: Þetta var fólk
sem hafði haldið í trúna á sigurför
alþýðunnar á tímum vaxandi alræð-
is, og reynt að varðveita heims-
mynd sína meðan heimurinn hrundi
í kringum það.
Margir hinna útlægu kommúnista
neituðu í lengstu lög að trúa því
sem var þó að koma fyrir þá, héldu
að flokkurinn eða Stalín gætu ekki
vitað af þessu, ofsóknirnar væru
eins konar hliðarspor á sigurbraut
sósíalismans, að tilhlutan samsær-
ismanna í sovéska stjórnkerfinu.
Það sem verra var, margir félagar
þessa fólks í vinstrihreyfingu Vest-
ur-Evrópu vildu lengi, alltof lengi,
ekki heldur trúa því sem gerðist á
þessum skelfilegu árum, neituðu að
horfast í augu við veruleika stal-
ínstímans. Þetta á einnig við á Ís-
landi, einsog sjá má til dæmis af
viðbrögðum við Skáldatíma, sem
kom þó ekki út fyrr en aldarfjórð-
ungi eftir þennan örlagaríka mars-
mánuð 1938, þegar Halldór Laxness
varð vitni að handtöku Veru
Hertzsch. Um heimsóknir Halldórs
til Sovétríkjanna á fjórða áratugn-
um og uppgjör hans við stalínis-
mann síðar verður nánar fjallað í
væntanlegri bók minni um ævi og
verk skáldsins.
Helstu heimildir:
Í greininni er einkum stuðst við bók Rein-
hard Müller: Menschenfalle Moskau, Ham-
borg 2001, og fyrirlestra og greinar eftir
hann: „NKWD-Folter: Terror–Realität und
Fiktionen“, í Stalinscher Terror, Berlin 2002,
„Menschenopfer unerhört“, í Jahrhundert-
schicksale – Frauen in der Sowjetunion,
Berlin 2003, og „Denunziation und Terror:
Herbert Wehner im Moskauer Exil“, vænt-
anlegt í Stalin – eine Zwischenbilanz aus
deutscher Sicht, München 2004. Um DZZ
var ennfremur stuðst við Oleg Dehl: Verra-
tene Ideale, Berlin 2000, og loks Anne Hart-
mann: „Traum und Trauma Sowjetunion.
Deutsche Autoren über ihr Leben im sowj-
etischen Exil“ í Traum und Trauma – Rus-
sen und Deutsche im 20. Jahrhundert, vænt-
anl. í München 2004. Þá vil ég ennfremur
þakka Gunnari Harðarsyni og Jóni Ólafssyni
fyrir efni um Veru Hertzsch sem þeir fluttu
á málþinginu „Vera Hertzsch og hreinsanirn-
ar miklu“ sem haldið var 15. mars 2003 á
vegum Miðstöðvar einsögurannsókna í sam-
vinnu við Reykjavíkurakademíuna og Lands-
bókasafn.
Útlagar í Mið-Asíu.
Höfundur er bókmenntafræðingur og
vinnur nú að ritun bókar um ævi og
verk Halldórs Laxness.
Hugo Eberlein og Lenin á stofnþingi Komintern.
’ Í bernskri vonum að leiðtogar
Sovétríkjanna vissu
ekki um ástandið
skrifuðu sumir
útlaganna þeim
og leituðu ásjár. ‘