Morgunblaðið - 09.05.2004, Page 24
24 SUNNUDAGUR 9. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
P
erúska tónlist
þekkja margir, í það
minnsta verður ekki
þverfótað fyrir
mönnum með pan-
flautur og smágítara
í miðbæjum flestra
stórborga Evrópu
hvert sumar. Reyndar er tónlistin
sem þar er flutt svo vemmileg að við
liggur að maður afskrifi tónlist
heillar þjóðar sem sorp, þ.e. ef menn
vissu ekki betur því víst er til mikið af
góðri perúskri indíánatónlist, meira
að segja með panflautum.
Önnur tónlistarhefð frá Perú er
ekki eins vel þekkt, en það er hefð
svartra Perúmanna, afkomenda afr-
ískra þræla sem þar voru settir niður
eins og um Ameríkur allar. Tónlist
þeirra er nokkuð frábrugðin því sem
menn hafa helst heyrt frá Perú, takt-
urinn þyngri og ákveðnari til að
mynda, þó að vissulega sé hún mjög
blönduð því sem tíðkast almennt í
landinu sem vonlegt er, en tónlist-
arhættir eru meðal annars festejo,
sem er mjög slagverksskotið, trega-
fullt landó og svo golpe tierra.
Fædd innan um sjómenn og ketti
Það er ekki mikið mál að ná í Sus-
ana Baca því þó að hún hafi mikið að
gera er hún alltaf til í að spjalla en
svo segir hún í það minnsta. Fyrsta
tilraun til að ná sambandi suður til
Perú gengur reyndar ekki upp enda
er hún á leið á söngæfingu en daginn
eftir gengur allt upp og hægt að ræða
við hana með aðstoð túlks því Susana
talar bara spænsku.
Susana Baca er fædd í sjávarþorp-
inu Chorrillos, úthverfi höfuðborgar-
innar Lima, „en þar bjuggu bara sjó-
menn og kettir“, eins og hún lýsir
því. Það var mikið um tónlist á heim-
ilinu, faðir hennar, sem var einkabíl-
stjóri auðkýfings, spilaði á gítar og
móðir hennar, sem var matráðskona
og vann líka við þvotta, kenndi henni
að dansa. Heimili fjölskyldunnar var
í húsasundi og faðir hennar sá um
tónlistina í því sundi, var alltaf ræst-
ur út ef átti að syngja og dansa. Hann
spilaði serranites, söngva sem sögðu
frá lífi og örlögum Golondrinos, fólks
sem kom ofan úr Andesfjöllum til að
vinna við baðmullaruppskeru, en
hann hafði lært þá söngva sem barn.
Tónlistin var úti um allt
Susana var asmaveik en það kom
þó ekki í veg fyrir að hún syngi sem
mest hún mætti auk þess sem hún
dansaði við hvert tækifæri. Hún seg-
ir að sér sé einna minnisstæðust
Chorrillos-hátíðin sem haldin var 29.
júní ár hvert, en þá báru bæjarbúar
styttu af sankti Pétri um götur bæj-
arins og fluttu hana síðan á bát út á
sjó til að hann blessaði hafið og mið-
in. „Daginn eftir dönsuðu svo allir
bæjarbúar og sungu á ströndinni,“
segir hún og bætir svo við: „Tónlistin
var úti um allt, fólk var alltaf að
syngja og dansa.“
Ekki var bara að Susana syngi
heldur sungu systkini hennar líka,
aðallega þó systir hennar og hafði
ekki minni hæfileika að því er Susana
segir sjálf. „Hún var bara með svo
mikinn sviðsskrekk að hún gat ekki
sungið frammi fyrir fjölda manna og
því hætti hún snemma að syngja op-
inberlega. Ég finn líka fyrir sviðs-
skrekk, en ást mín á tónlistinni er svo
sterk að ég læt mig hafa það að stíga
á sviðið og þegar ég er byrjuð að
syngja gleymist allt annað.“
Susana segir að eitt sinn er systir
hennar tók þátt í söngkeppni í út-
varpi hafi hún farið með henni og
segir að þegar hún sá hana standa við
hljóðnemann vissi hún að það var
einmitt það sem hún vildi gera.
Lært til kennara
Hæfileikar stúlkunnar leyndu sér
ekki og hún fékk sérkennslu í skól-
anum sem hún segir að hafi skipt sig
mjög miklu máli. Þrátt fyrir það vildi
móðir hennar ekki að hún yrði söng-
kona. „Það er óttalegt basl að fram-
fleyta sér á tónlist í Perú, ekki síst ef
um er að ræða þjóðlega tónlist.
Mamma þekkti líka til svo margra
tónlistarmanna sem höfðu hvorki í
sig né á og henni leist ekkert á að
eins færi fyrir mér. Hún lagði því fast
að mér að læra til að verða kennari
svo ég hefði að einhverju að hverfa ef
allt færi á versta veg.“
Að sögn Susana varð þessi þrá-
beiðni móður hennar til þess að hún
fór í kennaranám og reyndi að bæla
með sér söngkonudrauminn til að
geðjast henni, það kæmi tími fyrir
slíkt seinna. Það varði þó ekki lengi, í
skólanum fékk hún áhuga á ljóða-
söng, stofnaði sönghóp sem las upp
perúsk ljóð og söng. Í framhaldi af
því fékk hún opinberan styrk til að
troða upp með ljóðadagskrá og vann
meðal annars til verðlauna á mikilli
hátíð í Lima.
Í læri hjá Chabuca Granda
Ljóðasöngurinn kom henni í sam-
band við leikkonuna, söngkonuna og
tónskáldið Chabuca Granda sem
fræg var um alla Suður-Ameríku.
Chabuca Granda var goðsögn í per-
úskum listaheimi og var gríðarlega
áhrifamikil fyrir það hvernig hún
braut upp hefðbundið tónlistarform
til að gefa orðunum meira vægi í
sönglögum. Á efri árum lagði Granda
æ meiri áherslu á að varðveita tón-
listarhefð svartra Perúbúa, en fram
að því hafði hún verið jaðartónlist, óf-
ín tónlist sem naut þó vinsælda með-
al þeirra lægst settu í þjóðfélaginu.
Að sögn Susana er sú tónlist talsvert
frábrugðin þeirri tónlist sem menn
þekkja best frá Perú, takturinn
þyngri og sterk afrísk áhrif.
Granda sá í Susana Baca eins kon-
ar arftaka og næstu árin starfaði
Susana hjá Granda sem aðstoðar-
kona hennar og bjó hjá henni um
hríð. Susana segir að það hafi verið
sér mikil hvatning og ekki síst að
Granda skuli hafa tileinkað henni
eina af plötum sínum og sungið til
hennar í einu lagi: „Ekki gleyma
mér, syngdu mig.“
Fyrir atbeina Granda fór Susana
svo í hljóðver í fyrsta sinn en ekkert
varð úr plötuútgáfu að sinni þar sem
Granda lést óforvarandis úr hjarta-
sjúkdómi 1983, rétt orðin sextug.
Uppruninn rannsakaður
Næstu ár lagðist Susana í rann-
sóknir á uppruna sínum, grennslað-
ist fyrir um sögu forferða sinna og
þáttar þeirra í að skapa og móta Perú
eins og hún segir frá, en afrakstur
þess starfs er meðal annars Negro-
continuo-stofnunin sem hún stofnaði
með Ricardo Pereira eiginmanni sín-
um.
Hún segir að fram að því að hún
hitti Pereira hafi hún verið á kafi í
tónlistinni en lítið velt því fyrir sér að
framfleyta sér með tónlist, syngja
inn á plötur eða halda tónleika. „Öðr-
um þræði var ég að bíða eftir að ein-
hver tæki eftir því sem ég var að gera
og hefði frumkvæði að því að taka
upp með mér ljóðasönginn. Málið var
bara að það var lítill sem enginn
áhugi fyrir tónlist svartra Perú-
manna á þessum tíma, ég þurfti því
að hefjast handa um að búa þann
áhuga til.“
Susana Baca hefur farið um alla
Perú í leit að tónlist, tínt til lög sem
voru við það að gleymast eða jafnvel
bara brot úr lögum ef annað var ekki
að fá. Sum laganna voru ævagömul
og á stundum örfáir sem virtust
kunna þau eða kannski bara einn
gamall maður eða kona. Dæmi um
það er til að mynda lagið Molino Mol-
ero, sem haft er eftir gömlum manni
sem heyrði gamla konu sem var eitt
sinn þræll syngja það. „Vandinn er
að fólk vill ekki muna eftir þessum
tíma, vill ekki muna þessi lög, því það
vilja allir gleyma þrælatímanum.“
Ný tónlist á gömlum merg
Af ofangreindu má væntanlega
ráða að tónlistin sem Susana Baca
flytur byggist á gömlum merg, en
hún segist þó vera að syngja nýja
tónlist, nýja tegund tónlistar. „Ég
nærist á hefðinni, sæki innblástur í
fortíðina, en þetta er ný tónlist samin
sérstaklega fyrir mig,“ segir hún er
hún segist hafa þann hátt á að velja
fyrst ljóðið og síðan verði tónlistin til,
en öll ljóðin eru eftir perúsk skáld.
„Perú er land ljóðskáldanna, blanda
af Spánverjum og indíánum býr til
skáld,“ segir Susana og hlær við og
bætir svo við að fyrir sér séu textarn-
ir aðalatriði hvers lag. „Í hverju ljóði
leynist svo laglína sem við drögum
fram og spinnum síðan út frá henni.
Áður samdi ég aðallega með einum í
einu en í seinni tíð vinnum við þetta
öll saman í hljómsveitinni. Ég á mér
líka uppáhalds samstarfsmann, Xav-
ier Lazo nágranna minn til margra
ára, en hann kom eitt sinn að máli við
mig og rétti mér kassettu með lögum
sem hann hafði samið með mig í
huga. Upp frá því á hann alltaf að
minnsta kosti eitt lag á hverri plötu
hjá mér,“ segir hún en þau eru nú að
vinna saman að verkefni sem hefur
yfirskriftina trúin og andinn í Perú.
Þó að Susana Baca hafi tekist að
vinna sér orð í Perú og náð þeim sessi
að vera með helstu tónlistarmönnum
þjóðarinnar frétti umheimurinn lítt
af því. Það var ekki fyrr en David
Byrne, forðum liðsmaður Talking
Heads, heyrði fyrir tilviljun lagið
Maria Lando sem Susana söng og
heyrði þar perúska tónlistarhefð sem
hann ekki þekkti til. Hann fór á stúf-
ana og setti saman safnplötu 1995
með afrísk-perúskri tónlist, þar sem
lagið Maria Lando var í aðalhlut-
verki. Byrne gaf síðan plötuna út hjá
útgáfu sinni, Luaka Bop, og í fram-
haldi af því gaf hann svo út tvær sóló-
skífur Susana Baca, þá fyrri, sem
kom út 1997, samnefnda henni. Sú
seinni, sem kom út 2000, hét Eco de
Sombras, bergmál skugganna.
Akkerislagið
Á síðasta ári kom út platan Espi-
ritu Vivo sem hljóðrituð var í New
York eins og tónleikaplata, beint inn
á band í hljóðverinu. Susana var ein-
mitt í New York að taka upp þegar
árásin var gerð á tvíburaturnana 11.
september 2001. Getur nærri að
árásin hafi haft veruleg áhrif á upp-
tökurnar og lá reyndar við að þeim
yrði hætt. Sem betur fer héldu þau
sínu striki, og platan kom svo út í
fyrra eins og getið er.
Espiritu Vivo er geysigóð plata og
ekki síst fyrir það að á plötunni syng-
ur hún lag eftir Björk Guðmunds-
dóttur, Akkerislagið, sem hún hefur
reyndar sungið á tónleikum um hríð.
Hún segir að einn vina sinna, tónlist-
armaður, hafi kynnt henni Björk.
„Hann sagði að söngur Bjarkar
minnti hann svo mikið á mig og svo
gaf hann mér alla diskana hennar svo
ég gæti hlustað.“ Susana segist hafa
heillast af Björk og þá ekki bara fyrir
sönginn, heldur einnig fyrir laga-
smíðarnar og mest af öllu fyrir text-
ana, sem séu einfaldir á yfirborðinu
en margslungnir og djúpir þegar
grannt sé skoðað.
Síðustu ár hefur Susana Baca ver-
ið meira og minna á ferðinni, farið
um allan heim að syngja. Hún segist
hafa mikið gaman af að ferðast,
kynnast fólki í ólíkum löndum. Þegar
spjallið við hana fór fram var hún
rétt nýkomin úr tónleikaferð til Afr-
íku, „þar eru rætur mínar“, segir
hún.
Heimurinn er heillandi
„Mér finnst frábært að syngja fyr-
ir fólk utan Perú, ekki síður en að
syngja fyrir fólk í Perú. Heimurinn
er heillandi,“ segir hún og bætir við
að henni hafi alltaf verið tekið vel,
það var helst að henni fyndust áheyr-
endur á Kúbu ekki leggja við hlustir;
„fólkið þar vildi bara skvaldra og
dansa, það vildi ekki hlusta á textana
sem eru þó aðalatriðið – það var eins
og það væri með maura á kroppn-
um“.
Susana Baca syngur á tvennum
tónleikum á Listahátíð í Reykjavík, í
Broadway á hvítasunnudag, 30. maí,
og annan í hvítasunnu, 31. maí. Það
verða aðrir tónleikarnir í nýhafinni
Evrópuferð sem farin er til að kynna
nýjan disk þar sem safnað er á einn
stað helstu lögum hennar í gegnum
tíðina. Hún segist einmitt ætla að
syngja úrval af sínum helstu lögum í
Broadway og hlakkar mikið til að
leyfa íslenskum áheyrendum að
heyra útgáfu hennar af Akkerislag-
inu hennar Bjarkar.
Í ljóði leynist laglína
Meðal helstu gesta á
Listahátíð í Reykjavík er
perúska söngkonan Susana
Baca sem heldur hér tvenna
tónleika. Árni Matthíasson
ræddi við söngkonuna.
arnim@mbl.is
’ Öðrum þræði varég að bíða eftir að
einhver tæki eftir því
sem ég var að gera
og hefði frumkvæði
að því að taka upp
með mér ljóðasöng-
inn. Málið var bara
að það var lítill sem
enginn áhugi fyrir
tónlist svartra Perú-
manna á þessum
tíma, ég þurfti því að
hefjast handa um að
búa þann áhuga
til. ‘