Eintak - 01.12.1993, Blaðsíða 92

aldra minn, Jökul Jakobsson. Og þar sá ég þetta
yfirþyrmandi leikrit eftir Salacrou, sem byrjar á
því að allar persónurnar eru drepnar.
Ekki man ég lengur hvað það heitir.
Sennilega Sens interdit, það byrjar á dauða per-
sónanna og endar á fæðingu þeirra. Svona eins og
viðtölin sem við erum að lesa á biðstofum.
Og París? (Eins og ég viti það ekki, við sem vor-
um þar saman í sumar.)
-París er hins vegar kvikmyndaborgin mín.
Auðvitað sá maður leikhús þar. Frumuppsetningar
á Kennslustundinni eftir lonesco (sem raunar
gekk enn í Théatre Huchette núna í
sumar) og Godot eftir Beckett. En
París er í mínum huga fyrst og fremst
kvikmyndasafnið, Musée du Cinema, í
Rue d'Ulm. Þrjár sýningar daglega gat
maður alveg séð. Jafnvel vikunum sam-
an.
Þar fékk ég kvikmyndaveikina sem
mér aldrei batnar víst alveg. í París var
ég líka á gullskemmtilegu námskeiði.
Hjá sjónvarpinu.
Auk þess er París náttúrlega alltaf „veislan í
farangrinum" hjá manni sem þar hefur dvalið.
Hvert sem hann upp frá því lendir.
Aldrei kem ég til með að eignast bernskuminn-
ingar um ísland, en við Þorgeir eigum sam-
eiginlegar kvikmyndaminningar. Kvikmyndir
orka svo sterkt á mann að ég þori varla að eignast
sjónvarpstæki, af hræðslu við að slæva þá reynslu.
Margoft fór ég samt til Þoreirs að sjá íslenskar
kvikmyndir á pínulitlum skjá hjá þeim Vilborgu.
Mér er því kunnugt um skoðanir hans á þeim. En
lesendanna vegna spyr ég:
Hvernig líst þér á íslenska kvikmyndagerð í
dag?
-Hún er fársjúk.
Hver er þín sjúkdómsgreining?
-Auglýsingakvikmyndir standa hér í blóma.
Raunar eru íslenskar auglýsingakvikmyndir, fag-
lega séð, með því besta sem til er í veröldinni. I
framhaldi af stofnun sjónvarpsins bjó þessi sér-
kennilega grein kvikmyndanna við auðsæld um
tíma. Þess nýtur hún enn. Önnur kvikmyndagerð
er hér í kreppu sem örðugt verður að losna úr. Aug-
lýsingakvikmyndagerðin naut sín hér á frjálsum
markaði löngu áður en Kvikmyndasjóður varð til og
hratt 68-kynslóðinni út í gerð leikinna mynda. Það
fólk kallar sjálft sig íslenska kvikmyndavorið. Eftir
á að hyggja er eins og það hafi verið ffemur napurt
vor og heilbrigður gróður átt erfítt uppdráttar.
Húmanísku þættirnir hafa gleymst að mestu. Eins
og stundum vill henda þegar verið er að skipu-
leggja listgreinar ofan úr ráðuneytunum. Þá fer
allur tími listafólksins í hagsmunapot og klíku-
fundi, en fagleg hugsun verður út undan. Kvik-
myndagerð ætti að hefjast með kraftmildu faglegu
starfi einstaklinga sem hafa sýn á heiminn og
finna alls staðar viðfangsefni í ljósi þeirrar sýnar.
Hér er þotulið kvikmyndatískunnar í sífelldri ang-
istarleit að viðfangsefhum. Þetta virðist ekki geta
komið innan úr höfundunum. Fátt sýnist leita á
þetta fólk nema framadraumarnir. Tómleikinn
smitar út frá sér og fagið geldur þess. Handrits-
gerðin verður hornreka, því tómið þarf ekki á neinu
formi að halda. Samtölin verða flatneskja, því ann-
ars gætu þau farið að segja eitthvað sem úthlutun-
arnefndirnar kynnu ekki að meta. Það er eins og
kvikmyndagerð söguþjóðarinnar hafi enga sögu að
segja, og - það sem verra er - engan trúverðugleika
fram að færa. Trúverðugar umhverfislýsingar víkja
fýrir sjónarmiðum auglýsingarinnar. Þetta er orðin
svo ágeng stílkrafa að framkvæmdastjóri Kvik-
myndasjóðs tiikynnti nýlega í sjónvarpi að nú stæði
til að kalla á Utflutningsráð og Ferðamálaráð til að-
stoðar við Kvikmyndasjóð varðandi útnefhingu
styrkþega sjóðsins. Nákvæmlega þetta kerfi var
líka sett til höfuðs húmanískri kvikmyndagerð í
gömlu austantjaldslöndunum. Glansmynd af
landinu og þjóðinni varð að sitja í fyrirrúmi. Þar
urðu þó öðru hvoru uppreisnir í nafni húmanískra
hefða kvikmyndasögunnar. Hér er engin hætta á
slíku. Mér er sagt að þrjú hundruð fslendingar séu
að læra kvikmyndastjórn. En enginn vill læra kvik-
myndasögu. Eins og það séu nú ekki verkefni fýrir
þá grein í landi þar sem kvikmyndasagan hefst á
úrkynjunarskeiði sínu. Gaman hefði verið að sjá
snarpan kvikmyndasagnfræðing í forstjórastarfi
Kvikmyndasafnsins í stað þess að kalla utanríkis-
ráðherrafrúna út af heimili sínu til að gegna því
starfí.
Sam hún vitaskuld rækir af óbrigðulli tilfrnn-
ingu fýrir hagsmunum ríkisins.
Viðtöl með kafftdrykkju og sykurmolatalningu,
þar sem spyrillinn þykist vera staddur á
huggulegu heimili viðmælandans þótt hann sitji í
rauninni framan við tölvuskjáinn, þykja mér alltaf
hlægileg.
Við erum hvergi.
Eða öllu heldur á hvaða andartaki sem er, eftir
að við Þorgeir kynntumst.
Ég man eftir að hana heyrt hann segja: „Þegar
ég var á leið niður yfir Fagradal með henni mömmu
og hálfsystrum mínum tveimur, var slagviðri og líf
okkar ömurlegt þá stundina. En þetta var nú samt
Fagridalur.“
Eins þetta: „Þegar ég var yngri lifði ég bara einn
dag í einu, vegna þess að ég hafði það á tilfinning-
unni að mér væri ekki ætlað að lifa til þrítugs.
Löngu seinna komst ég að því að faðir minn, afi og
langaafi í karllegginn höfðu allir dáið ungir, innan
við þrítugt. Og bróðir minn dó 28 ára í bílslysi.
Þannig er ég fyrsti karlmaðurinn í fjóra ættliði sem
nær þrítugu. Ef faðir manns deyr ungur getur far-
ið svo að sonurinn eigi um hann engar minningar
nema um barsmíðar hans og flengingar."
Ég hef það á tilfinningunni að þarna sé hann
kannski að leita eftir skýringunni á sífelldri upp-
reisn sinni gegn hvers konar valdi.
En við skulum ekki spyrja hann nánar út í það.
Það sem mestu máli skiptir er það að einhver rísi
gegn valdinu.
Annað getur legið á milli hluta.
Leshús er eins og strandaður lestarvagn úti í
garðinum á bak við Bókhlöðustíginn. Þar skrifar
Þorgeir. >
Y'firvaldið er þekktasta bókin þín, en Kvunn-
dagsfólk sennilega sú persónulegasta. Hver
var kveikjan að henni?
-Yfirvaldið er trúlega kveikjan að Kvunndags-
fólki. Verk höfunda kvikna hvert af öðru. Ég er
fýrst og fremst sögumaður og vinnustaður minn er
á mörkum veruleika og hugarburðar. Yfirvaldið
var stimpluð „einföld heimildasaga“ af gæðamat-
inu í sautján ár. Þangað til Dagný Kristjánsdótt-
ir tók hana til handargagns og „las fléttuna“ í
henni betur. Og fór þá að greina þætti sem voru
ættaðir innan úr sál höfundarins. Mér fannst vænt
um þá fundvísi hennar, enda þótt ég vissi það allt-
af sjálfur að vinsældir þessa verks hlutu að byggjast
á fleiru en bara upprifjun gamallar sögu. Ég var
lengi, hálfan áratug eða meir, að vinna við þessa
bók og beitti ströngustu aðferðum við undirbún-
inginn, lét efnið koma úr veruleikanum, en hug-
ann sjá um útfærsluna. Kvuntidagsfólk gerist auð-
vitað líka á þessum landamærum hugar og veru-
leika, nema hvað efnið kemur að innan, úr minn-
inu, þar eru fimm persónur sem einhverra hluta
vegna standa eftir þegar veður tímans hafa sorfið
marga aðra burt úr huganum. Vitaskuld eru þar
fleiri persónur en þessar fimm sem greint er frá í
bókinni. Þær eru bara sjálfsval eins og
í lottóinu. Hinar bíða síns tíma.
Eftir Kvunndagsfólk kom svo enn
flóknari tilraun með samhengi skýrslu
og hugarburðar. Einleikur á glansmynd
náði ekki til lesenda hér, en hún er sú
bóka minna sem hefur fengið lofsam-
legust ummæli erlendis, og þótt Yfir-
valdið færi víðast í heilu lagi, þá hafa nú
einstakir kaflar úr Kvunndagsfólki birst
enn víðar.
Af hverju hélstu ekki áfram á sömu braut?
-Tarna var einkennileg spurning. Ég tel mig
einmitt hafa haldið áfram á þessari sömu huldu-
mannsbraut - en með töfum að vísu. Eftir mis-
heppnun Einleiks á glansmynd hér á markaðnum
tók ég sjálfan mig í dálitla endurhæfingu og komst
að þeirri niðurstöðu að stíllinn væri orðinn full
knappur hjá mér. Þetta var orðið eins og fjandsam-
legt hríðskotabyssugelt. Ég þurfti að læra að skrifa
lengri setningar í bland. Mýkja stílinn hjá mér.
Heinesenþýðingarnar voru upphaflega hugsaðar
sem fmgraæfmgar í þeim tilgangi. Karlinn var svo
slunginn að skrifa langar setningar. Þessar fingra-
æfingar tóku mig áratug, og út af fýrir sig get ég
ekki verið að sjá eftir þeint tíma sem í þetta fór.
Nema síður sé. Enda hef ég verið að vinna mín eig-
in verk meðfram þýðingunum, þótt mig hafi skort
einbeitingu og tíma til að ljúka þeim. Á miðju
þessu æfingatímabili lenti ég líka í útistöðum við
ríkisvaldið um rétt minn til að skrifa um veruleik-
ann. Þær útistöður tóku líka sinn tíma, en færðu
mér dýrmæta reynslu. Það er með lögfræði mína
líkt og heimspekina. Hún er lögfræði naívistans.
Hefði fráleitt dugað mér ein og sér til að draga rík-
islögmann, ráðuneytisstjóra og lagaprófessor suð-
ur til Strasborgar að deila við mig um tjáningar-
frelsi nema til hefði komið alveg sérstök heppni.
Tómas Gunnarsson hæstaréttarlögmaður skildi
þennan lögfræðilega naívista í mér, enda bæði há-
menntaður og gegnumheiðarlegur fræðimaður. Við
urðum „tímið“ sem lögðum fasistaákvæði 108.
greinarinnar að velli. Og komum til leiðar þó
nokkrum endurbótum á réttarkerfinu. En hann
stóð alla tíð á bak við mig og leiðrétti barnalegar
hugmyndir mínar um réttvísina, án þess að drepa
niður kraft naívistans í mér. Þolinmæði hans og
hæverska í bland við ákafa minn leiddu okkur til
sigurs, því ég held að það hafi skipt máli að mér var
lofað að tala sjálfum líka. Það eins og hreinsaði and-
rúmsloftið. En það var Tómas sem einlægt sá um að
ég yrði okkur ekki til minnkunar.
Nú er þetta allt saman farsællega að baki og ég
orðinn sextugur.
Á þeim tímamótum rennur það upp fýrir af-
mælisbarninu að nú er skammur vegur framund-
an og það er ekki lengur hægt að grauta í öllu sem
hugurinn girnist. Maður vinnur orðið hægar, ekki
bara vegna ellinnar heldur líka vegna þess að mað-
ur kann fleiri úrræði verksins og þarf að prófa þau
líka.
Þetta kallar á uppgjör.
„Þegar ég var yngri lifði ég bara einn
dag í einu, vegna þess að ég hafði
það á tNfinningunni að mér væri ekki
ætlað að lifa til þrítugs."
92
EINTAK DESEMBER