Morgunblaðið - 16.04.2005, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. APRÍL 2005 41
UMRÆÐAN
Samræmi á milli orða ermikilvægt í íslensku, t.d.samræmi í kyni, tölu eðafalli. Í flestum tilvikum
er samræmi í föstum skorðum en
stundum getur þó brugðið út af
því. Í textavarpinu var t.d. nýlega
fjallað um fráfall Jóhannesar Páls
páfa og yfirskriftin var: Yfir milj-
ón manna hafa kvatt páfa
(6.4.2005). Samkvæmt málvenju
ætti sögnin að laga sig að eintöl-
unni milljón og því ætti hún að
standa í eintölu (hefur). Trúlega
er það fleirtalan manna sem hef-
ur hér áhrif. Í meginmáli undir
fyrirsögninni var sambeygingin
hins vegar í samræmi við mál-
venju: Talið er að um ein miljón
manna sé þegar búin að votta Jó-
hannesi Páli páfa virðingu sína …
yfir miljón, sem beið í röð
(6.4.05).
Sambeyging í íslensku er jafn-
an málfræðileg, tala og/eða kyn
frumlags ræður ferðinni en ekki
merking þess. Þannig er fjöldi
eintöluorð þótt merking þess vísi
til fleirtölu og sama á við um
nafnorðið fólk og fjölmörg önnur
og það er málfræðileg mynd sem
ákvarðar sambeygingu en ekki
merkingin, t.d.: fjöldi manna
þusti að; stóð þar fjöldi manna og
beið þess; fjöldi bifreiða er bil-
aður; fjöldi manns sótti hátíðina
og hvorugt ríkjanna flytur út olíu.
Á síðum dagblaða og í fjöl-
miðlum gætir þess nokkuð að
reglur um ýmiss konar samræmi
séu ekki virtar. Umsjónarmaður
telur reyndar að fremur sé um að
kenna fljótfærni og óvandvirkni
en slíkt geti verið mál viðkomandi
fjölmiðlunga. Sem dæmi má nefna
eftirfarandi (innan hornklofa eru
þær myndir sem venjulegar má
telja): fórnarlömb [fórn-
arlömbum], sem hlutu lækn-
isfræðilega örorku undir 16%, var
meinað um bætur (Mbl. 31.1.04);
Nú er svo komið að fíkn í lyf, sem
læknar ávísa eru [er] orðinn [orð-
in] aðalvandi allt að 10% sjúk-
linga (Mbl. 7.4.05); Þeir læknar
[þeim læknum] sem neita að
vinna samkvæmt þessu svindl-
kerfi virðist vera synjað um að
taka þátt í tveggja lækna mötum
(Mbl. 6.3.05); Öryggi við höf-
uðstöðvar Bagdad voru [var]
ófullnægjandi (Mbl. 22.10.03);
Stúlkan [stúlkunni], sem varð fyr-
ir voðaskoti á Hallormsstað, líður
vel (Fréttabl. 8.1.04); heilsu
[heilsa] hans tók að versna
(Fréttabl 18.12.04); viðræðunum
[viðræðurnar] sigldi [sigldu] í
strand (Sjónv. 11.12.04) og eftirlit
[eftirliti] ... hafi verið verulega
áfátt (Mbl. 24.12.04).
Eins og áður gat virðast ágall-
arnir í dæmunum hér að ofan
vera þess eðlis að prófarkalesari
ætti að geta kippt þeim í lag. Í
sumum tilvikum virðist óreglan
hins vegar vera annars eðlis. Um-
sjónarmaður á við endurtekin frá-
vik, tilvik sem
sjá má aftur og
aftur. Sem
dæmi um þetta
skal tekið orða-
sambandið gera
grein fyrir ein-
hverju. Það er
oft notað í þol-
mynd, t.d. í
samanburð-
arliðum, og þá á lh. þt. af gera
vitaskuld að sambeygjast kven-
kyns nafnorðinu grein, t.d.: eins
og gerð hefur verið (glögg) grein
fyrir og ástæðurnar eru þær sem
gerð hefur verið grein fyrir. Í nú-
tímamáli er hins vegar oft notuð
hvorugkyn eintölu, t.d.: kröfur
sem gert [gerð] hefur verið grein
fyrir.
Alloft er erfitt að útskýra eða
skilja þær breytingar sem hafa
orðið á íslensku í aldanna rás. Ein
þessara breytinga snertir forsetn-
ingarliðinn í gærkvöldi. Upp-
runaleg mynd er í gærkvöld, sbr.
hliðstæðurnar í morgun, í gær-
morgun, í fyrradag og ýmsar aðr-
ar þar sem notað er þolfall. Á 17.
öld kemur hins vegar upp myndin
í gærkvöldi (fyrir í gærkvöld),
sem sker sig úr. Þess ber að geta
að ef stofnorðið er ákveðið (síð-
asta vika, ár) þá er vísað til liðins
tíma með fs. í/á að viðbættu þágu-
falli, t.d. í hádeginu; í síðustu
viku/ síðasta mánuði; í þessari
viku; á síðasta ári og í þessum
mánuði. Umsjónarmanni var
kennt í skóla að réttara væri að
segja í gærkvöld en í gærkvöldi.
Vissulega er það rétt að fyrri
myndin er í samræmi við uppruna
en síðari myndin er trúlega 400
ára gömul í íslensku. Þar við bæt-
ist að í nútímamáli er lengri
myndin í gærkvöldi miklu algeng-
ari en styttri myndin í gærkvöld.
Umsjónarmaður athugaði tíðnina
á leitarvefnum google og í leit-
arvefnum mbl.is. Í fyrra tilvikinu
voru hlutföllin 41.500:1631 og því
síðara 962: 290, lengri myndinni í
vil. Í Íslenskri orðabók er báðum
myndunum gert jafn hátt undir
höfði. Hér ber því allt að sama
brunni: myndin í gærkvöldi á sér
allgamlar rætur í íslensku og hún
er algeng í nútímamáli. Hún hlýt-
ur því að teljast góð og gild í ís-
lensku.
Í Morgunblaðinu var fyrir
skömmu fjallað um framkvæmdir
við Kárahnjúkavirkjun. Greinin
birtist á forsíðu undir yfirskrift-
inni Fimm kílómetrar af göngum
í fjallinu (Mbl. 16.2.05) í merking-
unni ‘göng í fjallinu eru samtals
fimm kílómetrar (að lengd)’.
Flestir munu finna að hér er
óvenjulega að orði komist. Ástæð-
an er sú að forsetningarliðurinn
af e-u vísar oft til magns (kaupa
þrjú kg af eplum; eiga mikið/lítið
af e-u), tegundar (kaupa tvo
metra af e-u/lérefti) eða hluta
(ganga tvo kílómetra af leiðinni),
en ekki til vegalengdar (leggja
tvo kílómetra af vegi).
Úr handraðanum
Flestir munu kannast við máls-
háttinn Því verr duga/gefast
heimskra manna ráð sem fleiri
koma saman. Hann á rætur sínar
í Laxdæla sögu, ummælum Ólafs
pá er hann hafði lent í hafvillu.
Menn greindi á hvert stefna
skyldi og var skotið til hans að
skera úr um það. Hann hallaðist á
sveif með Erni stýrimanni, gegn
vilja flestra innan borðs, og
mælti: Það vil eg að þeir ráði sem
hyggnari eru; því verr þykir mér
sem oss muni duga heimskra
manna ráð, er þau koma fleiri
saman (Laxd., 21. k.). Sömu hugs-
un er að finna annars staðar í
fornu máli, t.d. í Hauksbók: Oft
dvelur (‘tefur’) góð ráð fjölmenn
yfirseta og í Hungurvöku: … á
einn veg reyndist það ávallt að
eiga undir mörgum heimskum, er
einn vitur maður má vel fyrir sjá
með stillingu.
Á síðum dag-
blaða og í fjöl-
miðlum gætir
þess nokkuð að
reglur um ým-
iss konar sam-
ræmi séu ekki
virtar.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 49. þáttur
ÉG ÆTLAÐI ekki að blanda mér í
umræðu um formannskosningar í
flokknum mínum á opinberum vett-
vangi. En úr því að það fóru að tíðk-
ast hin breiðu spjótin gat ég ekki set-
ið á mér. Með því á ég við nýlegt
innlegg núverandi for-
manns í baráttuna.
Ekki svo að það hafi
valdið sinnaskiptum
hjá mér, því að ég hef
lengi verið sammála
honum í því að Ingi-
björg Sólrún Gísladótt-
ir væri betri kostur en
hann til að leiða rík-
isstjórn, eins og kom
fram í aðdraganda síð-
ustu kosninga til Al-
þingis og þá vænt-
anlega ekki síður til að
veita Samfylkingunni
forystu, sem ætti að
vera léttara verk en
stýra ríkisstjórn.
Ég kann illa við þá
viðleitni núverandi for-
manns að reyna að
draga fram að það sé
ágreiningur um stefn-
una innan Samfylking-
arinnar. Ég hef ekki
orðið var við annað en
að það sé samstaða um
þau grunngildi sem
jafnaðarmenn byggja á
og rekja má til frönsku
stjórnarbylting-
arinnar: frelsi, jafn-
rétti og bræðralag.
Ég kann því illa að
gert sé lítið úr starfi
samfylkingarfólks sem
starfað hefur í svo-
nefndum framtíð-
arhóp. Ég er ævinlega
þakklátur því fólki sem eyðir frí-
stundum sínum í að efla flokksstarfið,
en skammast mín jafnframt fyrir
ódug minn. Auk þess tel ég það ekki
innlegg í málefnalega baráttu að gera
lítið úr tillögum, sem ekki á að leggja
fram fyrr en á landsfundi.
Það er sennilega ekki að ófyr-
irsynju að frelsi er það fyrsta sem
franskir stjórnarbyltingarmenn
settu fram. Hvað er svo frelsið annað
en lýðræði í nútíma stjórnmálum og
er raunar forsenda annarra grunn-
gilda jafnaðarmanna. Þetta eru ekki
miklar umbúðir um lítið efni. Úr síð-
ustu kosningum er sennilega engin
ræða eftirminnilegri en sú sem Ingi-
björg Sólrún flutti um lýðræði í
Borgarnesi. Enda orð í tíma töluð
þegar haft er í huga ofríki núverandi
ríkisstjórnar og þó einkum núverandi
forsætisráðherra og utanrík-
isráðherra, sem stefnir ekki aðeins
löggjafarvaldinu í hættu heldur vill
helst ekki að þjóðin fái að fjalla um
mikilsverð mál.
Jafnrétti er annað
þeirra grunngilda sem
Ingibjörg Sólrún sem
borgarstjóri þokaði
verulega áleiðis með
því að fjölga konum í
stjórnunarstörfum
borgarinnar og lét sér
jafnframt umhugað að
brúa bilið á milli kjara
þeirra og karla.
Bræðralag var hið
þriðja af þeim grunn-
gildum sem frönsku
stjórnarbylting-
armennirnir settu fram
og jafnaðarmenn hafa
gert að sínu. Hvað gæti
það þýtt í nútímaþjóð-
félagi, hugsanlega að
geta rætt við fólk með
mismunandi skoðanir
og fá það til að samein-
ast um ákveðið mark-
mið. Það hefur Ingi-
björg Sólrún sýnt með
því að leiða lista skip-
aðan fólki úr þremur
flokkum til sigurs í
þrennum borgarstjórn-
arkosningum og stýra
síðan borginni í farsælli
samvinnu við þetta fólk.
Ég er ekki fylgjandi
neinni foringjadýrkun
enda frekar starfað í
grasrótarsamtökum, en
það verður ekki
framhjá því horft á okk-
ar fjölmiðlatímum að það skiptir máli
hvernig forsvarsmaður flokks kemur
fyrir. Ég kann því betur að fólk flytji
mál sitt málefnalega, æsingalaust og
af rökfestu. Það ásamt því að hafa í
starfi sínu sem borgarstjóri haft að
leiðarljósi öll grunngildi jafn-
aðarmanna veldur því að ég styð
Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur til
forystu í Samfylkingunni og hvet
aðra flokksmenn að gera slíkt hið
sama.
Góður talsmaður
Guðmundur Georgsson
fjallar um formannskjör
Samfylkingarinnar
Guðmundur Georgsson
’Ég er ekkifylgjandi neinni
foringjadýrkun
enda frekar
starfað í grasrót-
arsamtökum, en
það verður ekki
framhjá því horft
á okkar fjöl-
miðlatímum að
það skiptir máli
hvernig forsvars-
maður flokks
kemur fyrir.‘
Höfundur er félagi í
Samfylkingarfélagi Reykjavíkur.
ÞAÐ ER stefna Mjólkursamsöl-
unnar að leitast við að koma til
móts við þarfir og óskir neytenda
hverju sinni og því er
eðlilegt að mæta aukn-
um kröfum um minni
sykur af fremsta
megni. Þess vegna
verður á næstunni lögð
mikil áhersla á að auka
framboðið enn frekar
af mjólkurvörum án
viðbætts sykurs auk
þess sem unnið verður
að því að draga al-
mennt úr syk-
urinnihaldi mjólk-
urvara til framtíðar
eins og frekast er kost-
ur.
Í dag er boðið upp á marga val-
kosti án viðbætts sykurs í öllum
helstu bragðbættu sýrðu vöruflokk-
unum þannig að þegar í dag hefur
neytandinn um töluvert marga val-
möguleika að ræða þegar kemur að
því að velja ósykraðar vörur. Í
flestum tilfellum eru notuð svoköll-
uð sætuefni í stað sykurs. Þótt heil-
brigðisyfirvöld um allan heim hafi
lagt mat á hollustu þessara sætu-
efna og telji notkun þeirra í mat-
vöru skaðlausa hafa ýmsir orðið til
þess að vefengja hollustu þeirra.
Þessum fullyrðingum
er oft haldið til streitu
þrátt fyrir að nið-
urstöður vísindalegra
rannsókna hafi sýnt
hið gagnstæða. Er
rétt í þessu sambandi
að vitna í grein sem
birtist í Morgun-
blaðinu á sl. ári þar
sem haft er eftir Jó-
hönnu Eyrúnu Torfa-
dóttur hjá mat-
vælasviði Umhverfis-
stofnunar, sem hefur
með þessi málefni að
gera af hálfu hins op-
inbera, þar sem þessar neikvæðu
fullyrðingar hafa verið hraktar.
Hófsemi er best
Í innsendu bréfi til Morgunblaðs-
ins sem birtist 5. apríl sl. fjallar
Eva Ólafsdóttir um sykur í skyri og
öðrum mjólkurvörum. Þær eru of
sætar fyrir hennar smekk auk þess
sem hún efast um hollustuna. Of
mikil neysla á viðbættum sykri hér-
lendis hefur talsvert verið í um-
ræðunni á síðustu árum og af þeirri
umræðu mætti ætla að sykur í
mjólkurvörum vegi þar þyngst.
Staðreyndin er hins vegar sú að
vægi mjólkurvara er afar lítið og
aðeins að hámarki 6% sykurneysl-
unnar má rekja til sykraðra mjólk-
urafurða samkvæmt síðustu neyslu-
könnun Manneldisráðs. Það er því
alveg ljóst að neysla viðbætts syk-
urs í mjólkurvörum skiptir mjög
litlu fyrir heildarneyslu sykurs. Um
80–90% sykurneyslunnar má aftur
á móti rekja til neyslu sykraðra
gosdrykkja, sælgætis og sykurvara.
Við erum því ekki að fjalla um rót
vandans með því að einblína á
mjólkurvörurnar.
Það er mikilvægt að gæta hófs í
neyslu á viðbættum sykri en það er
jafnframt mikilvægt að gæta hóf-
semi í fullyrðingum um óhollustu
sykurs. Hófleg neysla sykurs er
ekki skaðleg og á engan hátt hægt
að flokka hana undir óhollustu.
Samkvæmt viðmiðum Manneld-
isráðs er talið að allt að 10% ork-
unnar úr fæðunni megi koma úr
viðbættum sykri. Neysla bragð-
bættra sykraðra mjólkurvara
rúmast auðveldlega langt innan
þeirra marka sem Manneldisráð
telur hóflegt en ein dós af
bragðbættri jógúrt inniheldur að-
eins um einn fimmta af því magni
sem mælt er með en gefur okkur
um 25–30% af daglegri þörf af
mörgum vítamínum, kalki og öðrum
steinefnum.
Hollt og gott
Í einni jógúrtdós eins og skóla-
jógúrt, sem sennilega er ein algeng-
asta mjólkurvaran sem börn taka
með sér í skólann, eru um tvær te-
skeiðar af sykri sem er langt frá
þeim 15 sykurmolum sem Eva er að
nefna í innsendri grein sinni. Þó að
sykurinn rýri örlítið næringargildið
er sykruð jógúrt samt sem áður af-
ar holl matvara og ein sú næring-
arþéttasta sem völ er á. Í henni er
að finna í miklum mæli 14 af þeim
17 mikilvægustu og lífsnauðsynlegu
bætiefnum sem við þörfnumst og
því veitir jógúrtin eins og aðrar
mjólkurafurðir afar mikið næring-
aröryggi fyrir þann sem neytir
hennar.
Helsta ástæða þess að sykri er
bætt í mjólkurvörur er sú að syk-
urinn gegnir margþættu hlutverki
fyrir heildar bragðgæði vörunnar.
Hann vinnur gegn súrbragðinu sem
myndast við sýringu mjólkurinnar
auk þess sem hann ber uppi ávaxta-
bragðið sem annars yrði bæði flatt
og bragðdauft. Þá hefur hann mikil
áhrif á áferð vörunnar (mýkt, þétt-
leika, seigju o.fl.) og gefur henni
fyllra bragð. Hvað varðar sætleika
sýrðra mjólkurvara þá byggist
hann fyrst og fremst á þeim nið-
urstöðum sem fengist hafa í neyt-
endaprófunum. Þetta er það sætu-
stig sem flestum líkar bæði hér á
landi og víðast hvar í Evrópu nema
í suðlægari löndum Evrópu þar sem
algengt er að sætleikinn sé hafður
mun meiri.
Auðvitað finnst hluta neytenda
þetta annaðhvort of sætt eða of lítið
sætt en taka verður mið af því sem
fjöldinn vill því annars næst ekki að
selja vöruna í því magni sem þarf
til að halda henni á markaði. Hafa
skal í huga að börn hafa næmara
bragðskyn en fullorðnir og finnst
því matur oft mjög súr þegar full-
orðnum þykir hann hæfilega súr.
Sykur vinnur á móti súrbragðinu og
það sem okkur sem erum eldri get-
ur fundist of sætt og væmið finnst
börnum og unglingum oft hæfilegt.
Tvær teskeiðar verða
að 15 sykurmolum
Einar Matthíasson fjallar um
hollustu og neyslu mjólkurvara ’Aðeins 6% sykur-neyslunnar má rekja til
sykraðra mjólkurafurða
samkvæmt síðustu
neyslukönnun Mann-
eldisráðs.‘
Einar
Matthíasson
Höfundur er markaðs- og
þróunarstjóri Mjólkursamsölunnar
í Reykjavík.