Réttur - 01.08.1976, Blaðsíða 43

urðu 4 sinnum stjórnarskipti 1919, 7 sinnum 1920,
5 sinnum 1921 og 5 sinnum 1925.
Eitt af því sem stuðlaði að ólgu og upplausn á
stjórnmálasviðinu var framvindan I efnahagsmál-
um. Þau höfðu verið i ólestri þegar lýðveldið var
sett á laggirnar og þær ríkisstjórnir sem á eftir
komu náðu engum tökum á þeim vanda sem þar
var við að glíma. Á árunum 1910—1920 óx verð-
bólgan um 1200%, en laun hækkuðu langtum
minna eða aðeins um 450%. Þessi þróun kallaði
að sjálfsögðu á gagnaðgerðir verkalýðsfélaga sem
neyttu þar verkfallsréttar sem þeim var tryggður
með lögum frá 1910. Hrun gjaldmiðilsins hélt áfram
eftir 1920 og einnig ólgan á vinnumarkaðinum.
önnur einkenni efnahagsöngþveitisins voru stöð-
ugur halli á fjárlögum ríkisins, viðskiptahalli út á
við og þverrandi lánstraust ríkisins, en stjórnvöld-
um veittist æ erfiðara að fá lán nema þá gegn
okurvöxtum.
Það er upp úr þessum jarðvegi pólitísks og efna-
hagslegs öngþveitis sem valdataka herforingjanna
28. maí 1926 sprettur. Margt hafði þá um skeið
bent til slikrar „lausnar", m.a. höfðu aðilar innan
hersins þrívegis gert tilraun til að taka völdin árið
1925, en þær tilraunir þá farið út um þúfur.
Áður en vikið verður að þróuninni eftir 1926
langar mig til að drepa örlítið á eitt atriði til við-
bótar úr sögu fyrsta lýðveldisins, þ.e. þátttöku
Portúgala í heimsstyrjöldinni fyrri.
Portúgal lýsti yfir hlutleysi sínu I upphafi stríðs-
ins og var hlutleysisyfirlýsing þessi gefin út i sam-
ráði við Breta, bandamenn Portúgala. Sá vandi,
sem heitast brann á Portúgölum vegna styrjaldar-
innar var að verja yfirráðasvæði sín í Afríku,
Angóla og Mósambíque, gegn hugsanlegri þýskri
árás. Eftir því sem á leið stríðið varð sambúð
Portúgala og Þjóðverja æ stirðari, sumpart vegna
árekstra við landamæri nýlendna þeirra í Afríku
í upphafi stríðsins, en síðar vegna þess að Portú-
gal dró að ýmsu leyti taum bandamanna þrátt fyrir
yfirlýst hlutleysi sitt. Hinn 24. febrúar 1916 gerði
stjórn Portúgals upptæk 36 skip Þjóðverja, sem
orðið höfðu innlyksa í portúgölskum höfnum í
stríðsbyrjun. I framhaldi af þessu sagði Þýskaland
Portúgal stríð á hendur 9. mars 1916. Portúgalir
sendu her til vesturvígstöðvanna í Frakklandi, í
fyrstu 25 þús. menn, en síðar var fjölgað í liðinu
upp í 40 þús. Þessar liðssveitir hófu virka þátt-
töku í bardögum í janúar 1917 og voru með allt
til stríðsloka. Ávinningur Portúgala af styrjaldar-
þátttöku þeirra var nánast enginn, en sá tilkostn-
aður sem rikið hafði af henni átti sinn þátt í að
magna fjármála- og efnahagsöngþveitið.
NÝSKIPUNIN 1926
Eðlilegt er að skipta timabili „nýskipunarinnar
i þrennt:
1. 1926—1933. Þetta er eins konar umskipta-
og mótunarskeið hins nýja skipulags.
2. 1933—1968. Þetta er timabilið eftir að hinir
nýju valdhafar hafa fest sig i sessi og komið á
því kerfi sem síðan var við lýði í Portúgal í meg-
indráttum allt þar til í april 1974.
3. Þó er e.t.v. rétt að taka hér út úr sérstaklega
árin 1968—1974, en þá var Salazar úr leik og
Caetano oddviti stjórnarinnar.
Foringi herforingjanna sem töku völdin 1926 var
Gomes de Costa, sem var þekktur sem aðalfor-
ingi portúgölsku hersveitanna sem þátt tóku I
heimsstyrjöldinni fyrri. Einn helsti samherji hens
var annar hershöfðingi Antonio de Carmona, sem
tók i fyrstu við embætti utanríkisráðherra. Carmona
skákaði Gomes de Costa brátt til hliðar og var
siðan kjörinn forseti í nóvember 1926 og gegndi
því embætti til dauðadags 1951. Carmona var þó
ekki sterki maðurinn í stjórninni nema skamma
hríð. Hin raunverulegu völd komust brátt í hendur
dr. Antonio de Oliveira Salazars. Hann tók við
embætti fjármálaráðherra 1928 og varð síðan for-
sætisráðherra 1932. Áður en Salazar varð ráð-
herra hafði hann verið prófessor í hagfræði við
Coimbraháskólann.
Á þessum árum unnu hinir nýju valdhafar að þvi
að treysta sig í sessi pólitiskt og móta stjórn-
skipunina eftir sinu höfði. Allir gömlu stjórnmála-
flokkarnir voru bannaðir en í þeirra stað var árið
1930 stofnuð svokölluð Þjóðfylking sem ætlað var
að verða eins konar pólitískur bakhjarl hins nýja
skipulags. Það var þó ekki fyrr en 1933 að ný-
skipan rikismálefna var lögfest formlega með setn-
ingu nýrrar stjórnarskrár. Hún gerði ráð fyrir að
æðsti maður rikisins væri forseti kjörinn af þjóð-
inni til sjö ára í senn. Forsetinn átti að útnefna
forsætisráðherrann og aðra ráðherra að tillögu
hans og bar rikisstjórnin ábyrgð fyrir honum. For-
setinn staðfesti lög og kallaði þingið saman.
Þungamiðja hins pólitíska valds lá hjá ríkisstjórn-
inni einkum forsætisráðherranum. Stjórnarskráin
179