Réttur - 01.08.1976, Blaðsíða 44

gerði ráð fyrir þingi í tveimur deildum. Til neðri
deildar var kosið beinni kosningu til 4 ára, en í
efri deild áttu að sitja fulltrúar ýmissa atvinnu-
og starfsgreina og annarra hagsmunahópa af ýms-
um sviðum þjóðlífsins. Var hér byggt á fyrirmynd
frá starfsgreinaskipan (korporatisma) fasista á
Italíu. Þing þetta var þó nær alveg valdalaust og
nánast ráðgefandi. Því var óheimilt að eiga neins
konar frumkvæði að löggjöf ef hún hafði útgjalda-
auka í för með sér og stjórnin gat sett lög um
hvaðeina með tilskipunum utan þess stutta tíma
sem þingið sat á rökstólum ár hvert.
Aður hefur verið vikið lítillega að þeim jarðvegi
sem herforingjabyltingin og hið nýja stjórnkerfi
spruttu úr heima fyrir. Varast ber þó að líta á þró-
un mála í Portúgal á þessum tíma sem einangrað
fyrirbæri og án tengsla við almenna framvindu I
Evrópu. Má í þvi sambandi minna á eftirfarandi:
Á síðari hluta 3. áratugsins átti sér stað fráhvarf
frá því borgaralega þingstjórnar- og lýðræðisfyrir-
komulagi sem reynt hafði verið að koma á víðast
hvar I Evrópu eftir fyrri heimsstyrjöld. I hverju
landinu á fætur öðru komust til valda hægrisinn-
aðar einræðisstjórnir eða a. m. k. einræðissinn-
aðar stjórnir, sem studdust við herinn, kaþólsku
kirkjuna og gróna forréttindaaðila, einkum stór-
jarðeigendur. Þetta gerðist með valdaráni Pilsud-
skís I Póllandi 1926, valo’atöku Smetanas I Litháen
sama ár og með einræði Alexanders konungs i
Júgóslavíu 1928. Undir sama hatt má setja einræði
Prímó de Rivera á Spáni og stjórn kristilegra sósí-
alista í Austurríki undir forystu Ignaz Seipel. Eldra
í hettunni var einræði Hortys I Ungverjalandi og
stjórn fasista á Italíu. Hér virðist því hafa verið
um alþjóðlega þróunartilhneigingu að ræða og það
sem er kannski eftirtektarverðast er að þessa
þróun ber upp á þau ár millistríðsáranna þegar
horfur I alþjóðamálum voru hvað bjartastar og
almennur uppgangur á efnahagssviði, þ.e. þetta
var allt um garð gengið þegar heimskreppan mikia
skall á. Vert er að undirstrika að öll þau lönd sem
hér voru nefnd eru rómversk-kaþólsk, a.m.k. að
meirihluta til, lýðræði og þingræði risti þar óvíða
djúpt og átti brösóttan feril að baki og öll voru
þessi lönd mótuð af skörpum stéttaandstæðum og
margvíslegri spennu í efnahags- og félagsmálum.
Stundum er komist svo að orði að i sögu Evrópu
séu millistríðsárin tímaskeið fasismans. Rétt er
að taka lítillega til athugunar hvort eðlilegt sé að
heimfæra nýskipan ríkismálefna í Portúgal eftii
1926 undir þá hugmyndafræði, stjórnarhætti og
skipulag er við venjulega nefnum fasisma. Ég tel
að svo sé tæpast hægt nema þá með ýmsum fyrir-
vörum. Sameiginlegt með fasismanum var hatur
hinna nýju valdhafa á marxismanum og vægðarlaus
andstaða við hina faglegu og pólitisku verkalýðs-
hreyfingu. Reynt var að innræta þegnunum falska
vitund um þjóðareiningu og allsherjarhagsmuna-
samstöðu bæði á stjórnmálasviðinu og einkum þó
á efnahagssviðinu með þeirri starfsgreinaskipan
sem þar var komið á. Þá höfnuðu hinir nýju portú-
gölsku valdhafar á sama hátt og fasisminn flest-
um meginþáttunum I pólitískri arfleifð frönsku
byltingarinnar og 19. aldarinnar: Lýðræði, þing-
ræði, frjálslyndisstefnu, mannréttinda- og jafnrétt-
ishugsjónum o. fl. Einnig má segja að Salazar
hafi að vissu leyti getað gengið inn I hlutverkið
sem hinn upphafni og óskeikuli leiðtogi.
I ýmsum öðrum greinum er svo annað uppi á
teningnum. I Portúgal hittum við ekki fyrir þam
ofsafengna nasjónalisma sem annars er eitt meg-
ineinkenni fasismans, ekki kynþáttakenningsr a
borð við þær sem nasistar boðuðu og síðast. en
ekki síst var þjóðfélagslegur bakhjarl valdhafanna
í Portúgal allur annar en valdhafanna I t.d. Þýska-
landi og Italíu. Hinir fyrrtöldu studdust mjög við
kirkjuna og svo jarðeigendastéttina.
Ekki er ástæða til að fjölyrða um þróun portú-
galskra stjórnmála í einstökum atriðum á tímabili
nýskipunarinnar. Þó skal minnt á eftirfarandi: Við
kosningar þær sem fram voru látnar fara til þings-
ins ó 4 ára fresti bauð Þjóðfylkingin, eini lögleyfði
stjórnmálaflokkurinn, fram lista með jafnmörgum
nöfnum og þau þingsæti voru sem kjósa átti um.
Ráð var fyrir því gert að önnur framboð gætu
komið fram, en þau þurftu þó að hljóta viður-
kenningu stjórnarinnar, sem var jafnan vel á verði
gegn því að undirróðursöfl og byltingarsinnar eins
og það var kallað fengju færi á að beita sér.
Reyndin varð því sú að hinir opinberu frambjóð-
endur unnu jafnan öll þingsætin, síðast i þing-
kosningunum 1969. Svipað var uppi í forseta-
kosningum. I sambandi við slíkar kosningar mynd-
uðust stundum lausleg samtök um mótframboð
gegn frambjóðanda stjórnarinnar, enda slíkt hvergi
bannað berum orðum. Oftast hefur þó farið svo að
slíkir frambjóðendur hafa dregið sig í hlé fyrir
kjördag. Undantekning frá þessu voru forseta-
kosningarnar 1958 þegar yfirlýstur andstæðingur
stjórnarinnar Humberto Delgado bauð sig fram
130