Morgunblaðið - 23.07.2006, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 23. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Það hefur verið sagt að kapít-alismi þrífist ekki nema ágrundvelli stjórnkerfissem tryggir stöðugleika ísamfélaginu – kapítalism-
inn sjálfur geti aldrei skapað þann
stöðugleika sem honum sé þó nauð-
synlegur. Kerfin sem skapa þennan
stöðugleika eru í grundvallaratriðum
tvennskonar: Velferðarkerfi eða ein-
ræði af einhverju tagi.
Kapítalisminn í Rússlandi varð til
að svipaðan hátt og rússneski komm-
únisminn, með hruni ríkjandi þjóð-
félagsskipanar og ringulreið í kjölfar-
ið. Það má að vísu hrósa happi að
ringulreiðin við endalok Sovétríkj-
anna skyldi ekki leiða til borgara-
styrjaldar í landinu eins og gerðist 74
árum áður þegar bolsévíkar tóku
völdin. En ringulreið og upplausn ein-
kenndi engu síður þessar breytingar
með hrikalegum afleiðingum fyrir líf
alls þorra almennings. Einhverja
hugmynd um ástandið má fá af op-
inberum tölum um tekjur, afkomu,
lífslíkur, heilsufar, barnadauða, fjöl-
skyldur, drykkjuskap, ofbeldi og
glæpi sem lýsa á köflum ótrúlegri og
skyndilegri afturför.
Þeim sem var það ekki ljóst í upp-
hafi, hefur orðið það ljóst smám sam-
an, að það kerfi sem Rússar tóku upp í
orði kveðnu strax eftir hrunið, stjórn-
arskrárbundið lýðræði, með sterku
forsetavaldi og mikilvægu hlutverki
þings, er í grundvallaratriðum óstöð-
ugt. Alveg síðan Boris Jeltsín leysti
upp Æðstaráð Rússlands 1993, frá
fyrstu kosningum til Dúmunnar sama
ár og gildistöku stjórnarskrár, hefur
rússneskt lýðræði staðið völtum fót-
um. Þessi óstöðugleiki er líklega
helsta ástæðan fyrir því að Rússum
hefur ekki enn tekist að ávinna sér
það traust í alþjóðasamfélaginu sem
þeir þó telja sig verðskulda. Gagnvart
Vesturlöndum er staða Rússlands
ennþá óljós og framtíðin óviss hvort
sem litið er til stjórnmála, efnahags-
mála eða menningarlegrar sjálfs-
myndar. Vegna óvissu og óstöðug-
leika innanlands er hætt við að stefna
Rússlands út á við á næstunni muni
mótast mjög af innanlandsástandi –
það er að segja stjórnvöld munu láta
utanríkisstefnu sína þjóna innan-
landspólitískum markmiðum öðru
fremur, hún mun mótast af því mark-
miði þeirra að sýna eigin þegnum
fram á styrk og mikilvægi Rússlands
á alþjóðavettvangi. Leiðtogafundur
G-8 ríkjanna, sem nú er nýlokið í Pét-
ursborg, er ágætt dæmi um þetta:
Fyrir rússnesk stjórnvöld fólst meg-
ingildi fundarins í því að halda hann
og sýna með þeim hætti hvers þau
væru megnug. Ólíkt öðrum gestgjöf-
um slíkra funda á síðustu árum tókst
Rússum næstum alveg að koma í veg
fyrir mótmælaaðgerðir á meðan á
fundinum stóð. Þær aðferðir sem
sjálfsagt þótti að beita til þess gefa
vissa vísbendingu um hvaða leið búast
má við að Rússar beiti til að gera kap-
ítalisma sinn stöðugan til frambúðar:
Það er leið einræðisins frekar en leið
velferðarkerfisins.
Stefna Pútíns og staða hans
Alveg frá því að Vladimír Pútín tók
við völdum á ársbyrjun 2000 hafa efa-
semdir ríkt um lýðræðisvilja rúss-
neskra stjórnvalda á Vesturlöndum.
Fjölmargt hefur orðið til þess stað-
festa þann grun að Pútín og sá hópur
sem í kringum hann er, hafi meiri
áhuga á að treysta eigin völd en að
treysta lýðræðið. Pútín hefur aukið
áhrif ríkisins í efnahagsmálum og að
vissu marki snúið við stefnu áratug-
arins á undan. Undir stjórn Pútíns
hafa völd og áhrif öryggisstofnana
ríkisins vaxið aftur í átt að því sem
tíðkaðist í Sovétríkjunum. Stjórnvöld
hafa markvisst dregið úr félaga- og
fundafrelsi, nú síðast með löggjöf sem
gerir þeim kleift að banna eða stöðva
starfsemi frjálsra félagasamtaka nán-
ast að vild. Með þessu hefur tekist að
draga mjög úr áhrifum hópa á borð
við þá sem gagnrýna hnattvæðingu
og sama gildir um mannréttindasam-
tök. Þó að Pútín tali fjálglega um mik-
ilvægi lýðræðis og segist vilja auka
aðgengi frjálsra félagasamtaka að
pólitískum ákvörðunum er reyndin
önnur, enda geta stjórnvöld sjálf
ákveðið hvaða gagnrýni eigi að telja
málefnalega og mikilvæga og hvaða
gagnrýni teljist neikvæð eða skaðleg.
Skömmu eftir að Pútín tók við emb-
ætti, fékk hann samþykkta lagabreyt-
ingu sem afnam kosningar um emb-
ætti landsstjóra og forseta einstakra
héraða og lýðvelda innan Rússlands.
Þess í stað skipar forsetinn einstak-
linga til að gegna þessum embættum
að eigin geðþótta. Jafnframt var al-
mennum kosningum til efri deildar
Rússlandsþings hætt en þingmenn
verða þess í stað tilnefndir til setu eða
kosnir af heimaþingum. Þetta auð-
veldar forsetanum mjög að stýra af-
greiðslu mála í þinginu. Þá eru áhrif
forsetans og manna hans á fjölmiðla
óþægilega áberandi. Allir helstu fjöl-
miðlar eru taldir lúta beinni eða
óbeinni stýringu frá Kreml.
Það er einnig sláandi að umsvif for-
setaembættisins hafa vaxið ótrúlega
og um margt svipar forsetaskrifstof-
unni nú til miðstjórnar Kommúnista-
flokksins sáluga eins og hún var á síð-
ustu árum Sovétríkjanna. Starfs-
menn forsetaembættisins eru á þriðja
þúsund talsins og allt það húsnæði í
miðborg Moskvu á milli Gamla torgs
og Rauða torgsins sem áður tilheyrði
miðstjórninni heyrir nú undir forseta-
embættið, sem segir sína sögu um
umsvifin.
Rússnesk þjóðernishyggja
og umheimurinn
Pútín hefur beitt fyrirsjáanlegum
aðferðum við að treysta völd sín og
festa sig í sessi í kerfi þar sem völd
fylgja embættum aldrei sjálfkrafa.
En þessar aðferðir einar og sér skýra
þó ekki styrka stöðu hans og nokkuð
stöðugar vinsældir. Honum hefur
einnig tekist móta stefnu og stjórn-
arstíl sem vekur tiltrú stórs hluta
landsmanna. Það er ekki alveg einfalt
að skýra nákvæmlega í hverju þessi
árangur hans felst, en þó má segja að
Pútín hafi tekist að spila á helstu
strauma rússneskrar þjóðernis-
hyggju, sem hefur vaxið jafnt og þétt
undanfarin ár. Á sama tíma hefur
honum tekist að halda þolanlegri
ímynd út á við og, að minnsta kosti í
orði kveðnu, vinna að bættu umhverfi
viðskipta og fjárfestinga, um leið og
hagur fólks hefur farið batnandi. Það
mætti einnig halda því fram að undir
stjórn Pútíns hafi Rússar endurheimt
sjálfstraustið sem hrun Sovétríkjanna
fór illa með. En það hefur sínar dökku
hliðar: Krafan um endurheimt áhrif á
alþjóðavettvangi er rík í rússnesku
þjóðarsálinni og virðist miklu sterkari
en krafa um réttlæti, mannsæmandi
lífskjör, einfaldað regluverk hins op-
inbera, betri og meiri almannaþjón-
ustu, lýðræðislegri stjórnarhætti og
trúverðuga baráttu gegn spillingu.
Um það leyti sem Sovétríkin liðu
undir lok var mikið talað um hættuna
af herskárri þjóðernishyggju og
stundum litið til upphafs nasismans í
Þýskalandi til samanburðar. Á þess-
um árum var þó í raun aldrei nein
hætta á því að þjóðernissinnar kæm-
ust til valda. Í fyrsta lagi tókst þeim
ekki að höfða til nema takmarkaðs
hóps kjósenda og í öðru lagi voru
þjóðernissinnar sundruð fylking og
markmið þeirra og hugmyndafræði af
ýmsu tagi. En þetta hefur breyst. Á
síðustu árum hefur þjóðernisöflum
vaxið mjög ásmegin og áhrif þeirra á
stjórnmálaumræðuna verða stöðugt
meiri.
Þetta setur Pútín í afar sérkenni-
lega stöðu og getur ógnað stöðu hans,
þó að þessi þróun sé að vissu leyti af-
leiðing stefnu stjórnar hans. Pútín
hefur frá upphafi vísað sterkt til rúss-
nesks þjóðernis og þjóðernislegra
gilda í öllum málflutningi sínum, þó
aldrei hafi verið hægt að kalla hann
þjóðernissinna í neinum venjulegum
skilningi þess orðs.
Stefna og stjórnarhættir Pútíns
síðustu tvö árin eða svo sýna að hann
gerir sér vel grein fyrir því hvað er að
gerast í Rússlandi. Hann er ekki
veruleikafirrtur í sama mæli og leið-
togar Sovétríkjanna voru iðulega,
sem kann að stafa af bakgrunni hans í
KGB.
Margt af því sem Pútín gerir um
þessar mundir hefur ekki síst þann
tilgang að stilla þá viðkvæmu og ólg-
andi þjóðerniskennd sem nú kraum-
ar. Ef Pútín glatar þeirri ímynd sinni
að hann standi uppi í hárinu á vest-
rænum leiðtogum og sé ekki minni
maður en þeir, glatar hann vinsæld-
um sínum um leið. Sé hægt að saka
hann um hik eða ráðaleysi gagnvart
nágrannaþjóðum, eða um að fórna
rússneskum hagsmunum, er hann í
verulegri hættu. Það er til marks um
árangur hans í forsetastóli að honum
hefur tekist að halda andlitinu innan-
lands í samskiptum við nágrannaríki
þó að aðgerðir Rússa og afstaða gagn-
vart til dæmis Georgíumönnum og
Úkraínumönnum hafi vakið gremju
og mikla tortryggni á Vesturlöndum.
Frá vestrænu sjónarmiði virðist af-
staða Pútíns til þeirra ríkja sem áður
voru hluti af Sovétríkjunum og ann-
arra svæða nálægt Rússlandi þar sem
Rússar telja sig eiga sérstakra hags-
muna að gæta, oft furðuleg. Menn
grípa til þeirra skýringa að rússnesk
stjórnvöld geti ekki rifið sig út úr
Þjóðernishyggja, lýðræði og valdstjórn í Rússlandi
Pútín á mörkunum
Fyrir rússnesk stjórnvöld
fólst megingildi G-8 fund-
arins, sem nú er nýafstað-
inn, í Pétursborg, að sýna
eigin þegnum fram á styrk
og mikilvægi Rússlands á
alþjóðavettvangi. Jón
Ólafsson fjallar um þjóð-
félagsþróunina í landinu
þau rúmu sex ár sem Vla-
dimír Pútín hefur gegnt
embætti forseta.
’Í rauninni má skýra þann stöð-
ugleika sem nú ríkir í
Rússlandi með
tvennu: Olíuverði og
valdstjórn. ‘
REUTERS
Pútín forseti á leiðtogafundi G-8 ríkjanna í Pétursborg. Fyrir rússnesk stjórnvöld fólst megingildi fundarins í því að halda hann til þess að sýna hvers þau væru megnug.
AP
Rússneskir hermenn í Tétsníu. Frá vestrænu sjónarmiði virðist afstaða Pútíns
til þeirra ríkja sem áður voru hluti af Sovétríkjunum oft furðuleg.
Reuters
Í gasdeilunni við Úkraínumenn sást vel hvernig Pútín var miklu mikilvægara að
tryggja að forsetinn virtist sterkur innanlands en að halda trúverðugleika út á við.