Morgunblaðið - 23.07.2006, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 23. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Líta má á Súezdeiluna 1956og afleiðingar hennarsem þáttaskil í sögubreska heimsveldisins,nú varð öllum ljóst að
Bretar voru ekki lengur risaveldi.
Nýju risaveldin voru tvö, Banda-
ríkin og Sovétríkin og almennings-
álitið, sem meðal annars kom fram
í umræðum á vettvangi Sameinuðu
þjóðanna, var eindregið gegn
gömlum nýlenduveldum Evrópu.
Ekki var lengur hægt að stöðva
óþæga leiðtoga og einræðisseggi
eins og Gamal Abdel Nasser
Egyptalandsforseta og arabíska
þjóðernisstefnu hans með hervaldi.
Og það sem alvarlegast var:
Bandaríkjamenn andmæltu hug-
myndum Breta og Frakka um að
gera árás á Egyptaland vegna
þjóðnýtingar Súezskurðarins og
töldu að þeir færu offari. Afleið-
ingarnar gætu orðið þær að Nas-
ser yrði þjóðhetja í augum flestra
araba eins og reyndin varð. Fleira
skipti máli, árásirnar á Egypta
hófust aðeins viku fyrir forseta-
kjör í Bandaríkjunum og sömu
dagana voru Sovétmenn að kæfa í
blóði uppreisn í Ungverjalandi.
Tímasetningin gat varla verið
óheppilegri. Hvernig gátu Banda-
ríkjamenn samþykkt vopnaða
íhlutun Breta og Frakka í Egypta-
landi en fordæmt hana þegar Sov-
étmenn sendu her inn í Ungverja-
land?
Um var að ræða alvarlegasta
ágreining sem komið hafði upp í
samstarfi vestrænu stórveldanna
frá stofnun Atlantshafsbandalags-
ins 1949. Svo langt gekk andstaða
Dwight D. Eisenhowers Banda-
ríkjaforseta að í bréfum til breska
forsætisráðherrans, Sir Anthony
Edens, varaði hann við „alvarleg-
um afleiðingum“ þess að grípa til
hervalds gegn Nasser, slíkar að-
ferðir hlytu ávallt að vera algert
neyðarúrræði. Bandaríska þjóðin
myndi ekki sætta sig við að frið-
samlegar leiðir yrðu ekki fyrst
reyndar til fullnustu. „Ennfremur
er það svo að auðvelt gæti reynst í
fyrstu að vinna hernaðarsigur en
hann gæti síðar reynst allt of dýr-
keyptur vegna eftirkastanna,“
sagði forsetinn í bréfi til Edens.
Eisenhower lét að sögn heimild-
armanna hóta Bretum því að selja
birgðir ríkisins af breskum pund-
um og beita sér gegn lántökum
Breta hjá Alþjóðagjaldeyrissjóðn-
um en slíkar aðgerðir hefðu getað
valdið hruni á gengi pundsins.
Þegar sjálf vopnaviðskiptin hófust
í lok október hótaði Eisenhower að
hætta fjárhagsaðstoð við Ísraela ef
þeir samþykktu ekki vopnahlé.
Nasser og einræðisklíka hans
vildu auka veg þjóðarinnar á al-
þjóðavettvangi en sáu að nauðsyn-
legt væri að bæta kjör almennings
í landinu og gera Egyptaland að
iðnríki, ella yrði það um alla fram-
tíð veikburða. Geysileg misskipt-
ing var í landinu, fáeinar ættir
réðu yfir megninu af jarðnæðinu
en þorri almennings var blásnauð-
ur. Auka þurfti orkuframleiðslu og
hugmyndin um risastóra stíflu í
Níl til að framleiða raforku og
stýra betur flóðunum reglubundnu
í fljótinu komst á teikniborðið.
Fjármagna þurfti Aswan-stífluna
Ætlunin var að framkvæmdin
tæki tíu ár en hún myndi kosta
stórfé, miklu meira en Egyptar
réðu sjálfir við. Þeir reyndu að fá
Breta og Bandaríkjamenn til að
fjármagna verkið en hik var á leið-
togum Vesturveldanna og þeir
settu margvísleg skilyrði fyrir að-
stoð. Ekki bætti úr skák að Nas-
ser reyndi að etja þeim gegn Sov-
étmönnum sem höfðu lýst áhuga á
að fjármagna Aswan-mannvirkin.
Hann hugðist kanna hvor aðilinn
byði betur og gekk svo langt að
kaupa vopn frá Tékkóslóvakíu sem
var þá undir hæl Moskvustjórn-
arinnar. En þess ber að gæta að
áður hafði Nasser reynt að fá
Bandaríkjamenn til að selja sér
vopn en fengið óljós svör.
Bretar og Bandaríkjamenn
höfnuðu endanlega 19. og 20. júlí
að fjármagna framkvæmdina og
ákvað Nasser þá að afla fjár með
því að ná til sín tekjunum af Súez-
skurðinum, þá um 100 milljónir
Bandaríkjadollara á ári. Yfirlýs-
ingin um fyrirhugaða þjóðnýtingu
var gefin út 26. júlí 1956 og næstu
mánuði undirbjuggu Evrópuveldin
tvö og Ísraelar viðbrögð sín. Út á
við var reynt að láta líta út fyrir
að samningaleiðin yrði reynd en
bak við tjöldin voru samdar hern-
aðaráætlanir.
Nasser rak herskáa þjóðernis-
stefnu og vildi sameina alla araba í
eitt ríki. Ræðusnilld hans og slag-
orð hrifu mannfjöldann, hann þótti
auk þess fjallmyndarlegur. „Við
munum reisa Aswan-stífluna á höf-
uðkúpum þeirra 120.000 egypsku
verkamanna sem létu lífið þegar
Súezskurðurinn var grafinn,“ sagði
hann eitt sinn á útifundi. Yfirlýs-
ingar af þessu tagi hleyptu eld-
móði í brjóst milljóna manna í fá-
tækrahverfum Kaíró og
Alexandríu og víðar. Arabaþjóðir
fylktu sér um Nasser og haldnir
voru fjölmennir mótmælafundir í
Kaíró og fleiri borgum múslíma-
heimsins til að mótmæla meintum
yfirgangi Breta og Frakka í Súez-
deilunni.
Innrás á Sinaí
Ísraelar réðust inn á Sinaískag-
ann 29. október undir forystu
Moshe Dayans hershöfðingja sem
seinna varð frægur í sex daga
stríðinu 1967. Samið hafði verið
um atburðarásina og Bretar og
Frakkar voru með herskip, flug-
vélar og hermenn reiðubúin á
Kýpur og Möltu. Daginn eftir árás
Ísraela settu Bretar og Frakkar
fram þá úrslitakosti að jafnt Ísr-
aelar sem Egyptar samþykktu að
draga alla hermenn sína frá Súez-
skurðinum innan 12 stunda. Þeir
áttu að halda sig minnst 10 mílur
(16 km) frá skurðsvæðinu. Ísraelar
samþykktu að sjálfsögðu kröfuna,
eins og ákvæði leynisamninga
þeirra við Breta og Frakka kváðu
á um, en Egyptar neituðu. Hinn
31. október gerðu Bretar og
Frakkar loftárásir á herflugvelli
og stöðvar Egypta og hermenn
Stórveldi hrökklast af sviðinu
Fyrir réttum 50 árum þjóð-
nýttu Egyptar Súezskurð-
inn, eina helstu lífæð heims-
viðskiptanna. Bretar og
Frakkar ákváðu að beita
hernaði í samstarfi við
Ísraela til að stöðva áformin
og tryggja hagsmuni sína.
Málinu lauk með algerum
ósigri gömlu nýlenduveld-
anna. Kristján Jónsson
kynnti sér atburðina ör-
lagaríku árið 1956.
AP
Egypskir skriðdrekar halda inn í borgina Port Said við norðurenda Súezskurðarins 23. desember 1956 eftir að síðustu
hermenn Breta og Frakka voru á brott. Óbreyttir borgarar fagna og hafa klifrað upp á drekana, margir með riffil á lofti.
Gamal Abdel Nasser David Ben Gurion Sir Anthony Eden Dwight D. Eisenhower
Súez-skurðurinn milli Miðjarðarhafs
og Rauðahafs var tekinn í notkun árið
1869 og áhrif hans á samgöngur og
efnahagslíf verða seint ofmetin. Sama
ár var lokið við að tengja austur- og
vesturströnd Norður-Ameríku með
járnbraut og skyndilega var hægt að
fara umhverfis jörðina á mun skemmri
tíma en áður hafði þekkst í sögunni.
Stór skref voru tekin í átt til aukinnar
hnattvæðingar, siglingaleiðin milli Evr-
ópu og Austur-Asíu styttist um mörg
þúsund kílómetra. En jafnframt
greiddi skurðurinn fyrir því að evr-
ópsku nýlenduveldin gætu þanist út.
Ekki þurfti að nota neina skipastiga
við Súez eins og í Panamaskurðinum
mikla í Mið-Ameríku. Landslagið á
svæðinu er tiltölulega slétt. Stefnt er
að því að dýpka Súez-skurðinn enn og
breikka en nú mega skip ekki rista
meira en 16 metra til að komast
klakklaust í gegn. Sem stendur geta
allt að 150.000 tonna olíuskip sem
koma frá Persaflóa farið um hann en
fyrirhugað er að stækkuninni verði
lokið um 2010. Stærri skip geta þó
dælt hluta af farminum í pramma sem
komast um skurðinn og síðan þarf á
ný að dæla honum í tankskip við Port
Said við Miðjarðarhafsströnd Egypta-
lands.
Hátt í 20.000 skip fara um Súez-
skurðinn ár hvert eða nær tíundi hluti
allrar skipaumferðar í heiminum.
Hann er um 170 km að lengd og
breiddin er að meðaltali um 180 metr-
ar, ein jarðlestargöng liggja undir
skurðinn og tvær brýr yfir hann. Um
miðbikið er stöðuvatn sem notað er til
að greiða fyrir umferðinni, þar er
hægt að láta skip bíða meðan önnur
fara hjá. Að jafnaði fara tvær skipa-
lestir suður skurðinn á dag en ein til
norðurs og ekki er siglt á meira en
átta sjómílna hraða til að draga úr
skemmdum á sandbökkunum af völd-
um sjávarins. Ferðin tekur því 11–16
stundir.
Gömul hugmynd
Hugmyndin um að tengja Miðjarð-
arhaf og Indlandshaf með einhverjum
hætti er ævaforn, þannig mun einn
faraóanna hafa reynt að láta grafa
skurð milli Rauðahafs og Nílarfljóts
um 1200 árum fyrir Krist. En það var
Dareios I. Persakonungur sem lauk
verkinu nokkur hundruð árum síðar.
Umræddur skurður drabbaðist oft
niður og á áttundu öld eftir Krist var
hann endanlega lagður af í tíð Ara-
bakalífans al-Mansur.
Það var ekki fyrr en upp úr miðri 19.
öld að Frakkinn Ferdinand de Lesseps
samdi við þáverandi varakonung
Egyptalands, Said Pasha, sem að
nafninu til heyrði undir Tyrkjasoldán,
um að grafa skipaskurð milli hafanna
tveggja, Miðjarðarhafs og Rauðahafs.
Notast var við tillögur sem austur-
rískur verkfræðingur, Alois Negrelli,
hafði lagt fram. Stofnað var fyrirtæki,
Súez-félagið, sem átti að sjá um
reksturinn og landsvæðið var leigt af
Egyptum til 99 ára.
Stjórn Said Pasha lagði fram nægt
vinnuafl bláfátækra verkamanna og
smábænda, talið er að um 1,5 milljón
manna hafi verið þvingaðar til að
starfa við skurðinn. Manntjónið var
mikið, að líkindum dóu um 125.000
manns, aðallega Egyptar, af völdum
vannæringar, ofþreytu og sjúkdóma,
þ. á m. kóleru, við verkið. Fyrir til-
stuðlan erlendra aðila, og þá einkum
Breta, var þó bundinn endi á nauð-
ungarvinnuna eftir nokkurra ára tog-
streitu en aðbúnaðurinn var áfram
slæmur. Verkið tók nær ellefu ár og
kostnaðurinn í peningum var helmingi
hærri en áætlað hafði verið.
Bretar tryggja
heimsveldishagsmuni sína
Bretar voru um þetta leyti risaveldi
heimsins með geysileg ítök í Asíu,
einkum Indlandi, og leist ekki vel á að
Frakkar hefðu of mikil áhrif í Egypta-
landi og gætu stýrt umferð um skurð-
inn. Breska stjórnin undir forystu Ben-
jamins Disraelis forsætisráðherra
greip því tækifærið og keypti 44%
hlut Egypta árið 1875.
Ákveðið var á alþjóðaráðstefnu að
skurðurinn skyldi vera hlutlaust svæði
en Bretar, sem sent höfðu herlið til
Egyptalands nokkrum árum fyrr,
höfðu í reynd töglin og hagldirnar við
skurðinn fram til 1951. Þá kröfðust
Egyptar þess að fara framvegis með
yfirstjórnina. Bretar samþykktu 1954
að draga her sinn á brott og luku því
verki sumarið 1956.
Sama ár þjóðnýtti Gamal Abdel
Nasser Egyptalandsforseti félagið
sem rak skurðinn en hét þó að gjalda
eigendunum fullar bætur. Bretar og
Frakkar tortryggðu mjög Nasser og
arabíska þjóðernisstefnu hans og
ákváðu að hindra áform hans. Súez-
deilan var hafin.
Skipaskurðurinn
sem bylti heiminum


 

 
 
 
  

   


 
 

 

       ! "
  #$