Morgunblaðið - 04.11.2006, Page 46

46 LAUGARDAGUR 4. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Málvöndun í Þýskalandi
Í fertugasta tölublaði þýska tíma-
ritsins Spiegel (2.10.2006) er fjallað
rækilega um málrækt og stöðu
þýskrar tungu. Á forsíðu stendur
Bjargið þýskri tungu (Rettet dem
Deutsch (í stað … das Deutsch)) og
á bls. 182–190 í sama riti er að finna
þrjár greinar. Í fyrsta lagi er þar
greinin Deutsch for sale en þar er
því haldið fram að þýsku stafi ógn
af enskum tökuorðum (Englische
Importwörter) og því sem e.t.v.
mætti kalla ‘fagrar merking-
arleysur’ (flotte Gedankenlosigkei-
ten). Í öðru lagi er fjallað um mál-
ræktarmanninn Bastian Sick en
hann er kunnur og mikils metinn
fyrir umfjöllun sína um þýsku, m.a.
í þáttum á Netinu (Spiegel Online).
Þriðja greinin er viðtal við forseta
þýska sambandsþingsins, Norbert
Lammert, þar sem m.a. er rætt um
stöðu þýsku í Evrópu nútímans.
Umsjónarmanni þykir nokkrum
tíðindum sæta að í stórblaði á borð
við Spiegel skuli fjallað með ræki-
legum hætti um það sem kalla má
neikvæða fylgifiska alþjóðavæðing-
arinnar. Þetta þarf þó ekki að koma
á óvart því að auðvitað er Þjóð-
verjum annt um þýsku eins og Ís-
lendingum um íslensku. Í tímarit-
inu eru reyndar birtar niðurstöður
úr skoðanakönnun um afstöðu
Þjóðverja til móðurmáls síns. Ein
spurninganna var eftirfarandi: ‘Hve
mikilvægt er að geta tjáð sig vel og
með réttum hætti í mæltu máli og
rituðu?’ 98% svöruðu spurningunni
með ‘afar mikilvægt/mikilvægt’ en
2% svöruðu ‘ekki mikilvægt/alls
ekki mikilvægt’. Ætla má að afstaða
Íslendinga til íslensku sé svipuð.
En það er ekki aðeins enska sem
er talin hafa óæskileg áhrif á þýska
tungu heldur einnig ýmislegt annað
sem er orðið snar þáttur í lífi
margra, einkum barna og unglinga,
t.d. tölvupóstur í símskeytastíl og
sms-skeyti. Í tímaritinu er vitnað til
nýlegs rits þar sem komist er svo að
orði ‘að hætta sé á að málhæfni falli
niður á stig sms-skeyta’ (drohen
sprachliche Fähigkeiten auf SMS-
Niveau abzusinken).
Umsjónarmaður hefur að vísu af-
ar takmarkaða reynslu af notkun
sms-skeyta en þykist þó vita að orð-
færi og málbeiting sé með afar sér-
stökum hætti á þessu sviði. Það
virðist enn fremur blasa við að sá
miðill sem börn og unglingar nota
einna mest, tölvupóstur og sms-
skeyti, hljóti að hafa áhrif á málfar
og málkennd. Þetta hlýtur að eiga
jafnt við um íslensku sem þýsku og
því þarf að leiðbeina um framsetn-
ingu á þessum vettvangi sem öðr-
um.
Orðfræði
Það er alkunna að miklu máli
skiptir að nota orð með réttum
hætti, í samræmi við málvenju. Sem
dæmi má taka að sumir ákvæð-
isliðir ganga ágætlega með
ákveðnum orðum en aðrir eiga ekki
við. Vitaskuld er unnt að setja fram
reglur um atriði sem þessi en í flest-
um tilvikum dugir málkenndin
ágætlega. Ætla má að flestir geti
verið sammála
um að eftirfar-
andi dæmi sam-
ræmist ekki
málvenju: Ég
vona að þeir geri
það [hefni sín],
hann [þjófurinn]
á það innilega
(‘sannarlega’)
skilið (30.8.06);
Þar hrasaði
Friðrik á eigin
klofbragði (‘féll
á sjálfs sín
bragði’)
(22.8.06); bjarga
lífi og limum fiskanna (1.9.06);
draga úr biðlistunum (‘stytta þá’)
(13.9.06); því safnast biðlistarnir
upp (‘lengjast’) (13.9.06); vörubíll
með tengivagn valt og dreifði gleri
þvert yfir götuna (‘gler dreifðist’)
(23.9.06) og sem leikstjórnandi á
miðjunni getur hann dreift bolt-
anum í allar áttir (16.9.06).
Svipaðs eðlis en þó af öðrum toga
eru dæmi þar sem ruglað er saman
orðasamböndum, t.d.:
Nú halda tvær fylkingar þjóð-
arinnar fast við sinn keip (24.9.06)
[sbr. halda fast við e-ð og sitja (fast)
við sinn keip]; Nú er honum farið að
finnast nóg til komið (29.8.06) [sbr.
e-m finnst nóg komið (af svo góðu)
og e-m finnst mikið til e-s koma];
fylgistap flokksins er að finna í
óvinsælli utanríkisstefnu Blairs
[þ.e. má rekja til] (8.9.06) og Við
hlupum af öllum toga [þ.e. eins og
fætur toga] heim til mín (27.6.06).
Nýmæli
Flestir munu kannast við orða-
tiltækið frá/(af) sjónarhóli e-s (séð)
‘að skoðun e-s’. Það er tiltölulega
ungt í íslensku og er vísunin aug-
ljós. Umsjónarmaður rakst nýlega
á skemmtilegt afbrigði af því: Frá
kögunarhóli kjósenda er auk heldur
eðlilegt að óskir komi fram um
(Frbl. 23.9.06). Nafnorðið kögun er
leitt af sögninni kaga ‘skyggnast
um, horfa yfir’ og því merkir kög-
unarhóll ‘útsýnishæð, sjónarhóll’,
sbr. sérnafnið Kögunarhóll (við
Ingólfsfjall).
Sögnin leka er oftast notuð sem
áhrifslaus sögn (bensíntankurinn
lekur) en hana má einnig nota sem
áhrifssögn, t.d. leka e-u í e-n. Sögn-
in sytra ‘renna (hægt), seytla,
vætla’ er jafnan áhrifslaus. Umsjón-
armaður þekkir engin dæmi þess að
hún taki með sér lið í þágufalli. En
lengi er von á einum: Heilindin eru
engin lengur, stjórnarflokkarnir
sytra á báða bóga trúnaðarmálum
sem eru á vinnslustigi (27.9.06). Hér
er vel að orði komist og dæmið er í
fullu samræmi við íslenska mál-
fræði.
Úr handraðanum
Í sögu Davíðs Stefánssonar, Sól-
on Islandus, kemur fram að Sölvi
Helgason var stórlega ýkinn. Þar
segir m.a. frá því að hann þóttist
hafa keppt við ítalskan reiknimeist-
ara. Ítalinn reiknaði barn í konu en
Sölvi reiknaði það úr henni eða eins
og segir í sögunni: þá tókst þeim
ítalska að reikna barn í eina danska.
Ég var viðbúinn og reiknaði það
strax úr henni og Og loks tókst mér
að reikna tvíbura í eina afríkanska,
og var annað barnið hvítt en hitt
svart. Til þessa vísar orðatiltækið
reikna barn í konu ‘ýkja stórlega;
gera hið ómögulega’ og af sama
meiði er trúlega reikna kálf í kú
(4.9.06).
Umsjón-
armaður hefur
að vísu afar
takmarkaða
reynslu af notk-
un sms-skeyta
en þykist þó
vita að orðfæri
og málbeiting
sé með afar
sérstökum
hætti á þessu
sviði.
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL 89
Jón G. Friðjónsson 89. þáttur.
NÝLEGA lýsti flug-
stjóri bandarískrar
farþegaflugvélar yfir
neyðarástandi þegar
flugvélin var stödd um
500 sml. frá Keflavík.
Samkvæmt upplýs-
ingum flugstjórn-
armiðstöðvarinnar í
Reykjavík upplýsti
flugstjóri vélarinnar
að báðir hreyflar flug-
vélarinnar gengju
óreglulega. Flugvélin,
sem var af gerðinni
Boeing 757/200, var á leið frá Bret-
landi til Bandaríkjanna. Gert var
ráð fyrir um 200 manns um borð í
flugvélinni (síðar kom í ljós að þeir
voru rúmlega 170).
Í samræmi við þetta gripu und-
irritaður og aðrir starfsmenn Land-
helgisgæslunnar í stjórnstöð hennar
/ vaktstöð siglinga strax til aðgerða,
kölluðu út þyrlur og varðskip Land-
helgisgæslunnar og skip nærri flug-
leiðinni á svæðinu úti fyrir suðvest-
urlandi voru beðin að vera í
viðbragðsstöðu. Auk þess var neyð-
arlínan beðin um að kalla til öll
björgunarskip Slysavarnafélagsins
Landsbjargar á svæðinu frá Vest-
mannaeyjum að Akranesi, auk þess
að virkja samhæfingarstöðina í
Skógarhlíð (það hafði verið gert í
samræmi við vinnu-
reglur björg-
unarmiðstöðvarinnar í
Skógarhlíð).
Viðbúnaður miðaðist
við að flugvélin gæti
þurft að nauðlenda á
sjó, eða næði ekki til
Keflavíkurflugvallar.
Þyrlur, varðskip og
björgunarskip voru því
send í átt til flugleiðar
farþegaflugvélarinnar
og önnur skip á svæð-
inu beðin vera við öllu
búin. Auk þess var við-
búnaður á landi í samræmi við
starfsreglur. Tvær þyrlur Land-
helgisgæslunnar, TFLIF og TFSIF
voru sendar af stað strax og þær
voru tilbúnar. Þriðja þyrlan, leigu-
þyrla frá Noregi, LNOBX var í
skoðun á þessum tíma, flugvirkjar
höfðu hraðar hendur og komu henni
af stað á skömmum tíma og fór hún
þá þegar áleiðis á svæðið. Þá var
flugvél Landhelgisgæslunnar
TFSYN gerð klár til flugs ef með
þyrfti.
Farþegaflugvélin lenti heilu og
höldnu á Keflavíkurflugvelli rúmri
klukkustundu eftir að flugstjóri
hennar hafði lýst yfir neyðar-
ástandi. Aðgerðir voru að mínu mati
fyllilega í samræmi við aðstæður,
ekki síst ákvörðun flugstjórans um
að lýsa yfir neyðarástandi. Frétta-
flutningur þar sem gefið er í skyn
að samskipti flugstjórnarmiðstöðv-
arinnar og flugstjórans hafi verið
ófagleg á ekki við rök að styðjast.
Ljóst er að þrátt fyrir að boðun
nokkurra aðila hafi ekki tekist sem
skyldi, þá hafði það engin úr-
slitaáhrif vegna aðgerðanna. Ég tel
líklegt að yfir 1.000 manns hafi tek-
ið þátt í þessari aðgerð, mikill meiri-
hluti þeirra sjálfboðaliðar björg-
unarsveitanna.
Björgunaraðilar leyfa sér ekki að
ganga út frá bestu mögulegri nið-
urstöðu í aðgerðum.
Bilun í farþegaflugvél 500
sjómílur frá Keflavík
Hjalti Sæmundsson viðbúnað
Landhelgisgæslunnar og ann-
ars björgunarliðs vegna til-
kynningar um nauðlendingu
bandarískrar flugvélar
» Fréttaflutningur þarsem gefið er í skyn
að samskipti flugstjórn-
armiðstöðvarinnar og
flugstjórans hafi verið
ófagleg á ekki við rök að
styðjast.
Hjalti Sæmundsson
Höfundur er aðalvarðstjóri,
stjórnstöð Landhelgisgæslu Íslands,
vaktstöð siglinga.
ÓSPJALLAÐ land, ósnortið
land, við hvað er átt? Alla daga
notar fólk þessi orð ranglega.
Leikarar, alþingismenn, skóla-
meistarar, kennarar eða skáld.
Hámenntaðir eða lítið menntaðir,
skiptir ekki máli hver á í hlut, því
allir grípa þeir til þessara orða við
hátíðleg tækifæri, þegar telja á
fólki trú um að landið okkar sé
„ósnortin“ náttúruperla sem varð-
veita skuli í núver-
andi ástandi … fyrir
útlendinga. Þvílík
fjarstæða.
Fólk talar líka æ
oftar um ósnortið
(sem ekki hefur verið
hreyft við eða skað-
að) og óspjallað land
(ekki spillt, skemmt
eða skaðað), þegar
talað er á móti virkj-
unarframkvæmdum á
Íslandi. Það er samt
vitað að hér á landi
eru afar fáir blettir
sem geta kallast
þessum nöfnum, því
við landnám voru
75% landsins þaktar
gróðri (óspillt,
óspjallað, ósnert
land) en núna aðeins
25%, þar af 20% gat-
slitnar og aðeins
4–5% geta talist heil
gróðurþekja, svo sem
eins og engi og
heimahagar. Varla
hægt að telja túnin
með í þessum flokki,
því þau eru sund-
urskorin af djúpum,
manngerðum sárum
sem kölluð eru skurðir. Ekki einu
sinni umdeildasta svæði Íslands-
sögunnar, Kárahnjúkasvæðið, get-
ur flokkast undir þessi rangnotuðu
orð, þar sem mannvistarleifar
sýna að þar hefur verið byggilegt
hér áður fyrr.
Auk þess hefur búfjárbeit í
aldaraðir (og nú hreindýrabeit)
haldið öllum gróðri í algjöru lág-
marki, eða hjálpað til, ásamt veðri
og vindum, við eyðingu hans. Það
sýna gróður- og jarðvegsleifar
þarna á hálendinu og gróður- og
jarðvegsleifar sem eru á hraðri
leið niður hlíðar nærliggjandi dala.
Útilokað að kalla svæðið óspjall-
að eða ósnortið.
Er ekki fólk bara að tala um allt
annað fyrirbæri sem nefnist
óbyggð (óbyggðir)sem þýðir
óbyggt land, einkum hálendi eða
öræfi
Öræfi þýðir eyðimörk, óbyggðir
eða ónytjað hálendi. Það skyldi þó
aldrei vera? „Óbyggðirnar kalla“.
„Ör-ör-öræfaferð“.
Hvað er menning?
„Hvað er að frétta úr menning-
unni“? spurði fréttamaður út-
varps, konu nokkra fyrir norðan,
hér um árið. „Allt gott, þakka þér
fyrir. Kvenfélagið er að æfa Grá-
mann í Garðshorni fyrir Góugleð-
ina og karlakórinn er nýbúinn að
vera með söngskemmtun“, svaraði
konan.
Svo var ekkert fleira að frétta
úr menningunni þar á bæ. Engar
fréttir úr skólunum né atvinnulíf-
inu yfirleitt, enda líklegast ekki
talin menning í augum þessa fólks.
„Hver á að borga menninguna“?
spyr fólk og heldur ráðstefnu um
fyrirbærið. „Hvað ætla tilvonandi
frambjóðendur að bjóða okkur
upp á í menningarmálum“?
Þessar spurningar og aðrar í
sama dúr dynja yfir okkur dag-
lega nú í aðdraganda þingkosn-
inga. Já, hver er hún þessi dæma-
lausa menning sem allir spyrja,
tala og skrifa um?
Þegar fólk talar um listir yf-
irleitt notar það orðið menning
sem samheiti.
Fólk notar líka orðið yfir alls
konar afþreyingu svo sem eins og
leikrit flutt á þorrablóti, tónleika,
leikhús, bókmenntir og annað í
þeim dúr. Alltaf er það menning,
sem vissulega er rétt.
En þarna tel ég bara meira við-
eigandi að nota orðið „list“ yfir
allt sem flokkast undir list og „af-
þreying“ yfir allt sem
fólk notar til að drepa
tímann, hvort sem það
er nú list í einhverri
mynd eða fara á völl-
inn, svona svo eitthvað
sé nefnt. Að stunda
knattspyrnu er líka
menning, því bók-
staflega allt sem mað-
urinn tekur sér fyrir
hendur er menning.
Allt, bæði gott og illt.
Menningin skiptist svo
í hámenningu, lág-
menningu og ómenn-
ingu. Hámenning er
allt sem maðurinn
gerir vel, lágmenning
er allt sem hann gerir
illa og allir glæpir sem
hann fremur er
ómenning.
Einn þáttur í dag-
blöðum heitir „Menn-
ing“ og er þar ein-
göngu fjallað um listir
hvers konar. Með
fullri virðingu fyrir
listinni og hinum
ágætu blöðum þá
finnst mér þetta vera
hrópleg móðgun við
okkur öll hin sem
vissulega tökum þátt í að móta
hina íslensku menningu. Þessi
þáttur ætti að sjálfsögðu að heita
„List“ og ekkert annað, þar sem
ekki er fjallað um aðrar hliðar
menningarinnar.
Orðin menningarhús, menning-
arnótt, menningardagar og menn-
ingarveisla, menningarþetta og
menningarhitt, kóróna þó allt
snobbið í kringum þetta misnotaða
orð, því þarna fer bara lítið brot
fram af menningu okkar og það
helst tengt list.
Án neytenda … engin list. Öll
heildin myndar menningar-
samfélag. Listin er bara einn
hlekkur í menningunni, en afar
mikilvægur.
Orðið list er líka fallegt og hæf-
ir betur að nota það er fjallað er
um listina.
Það er óþolandi með öllu að
hlusta á allt þetta menningarhjal
þegar aðeins er rætt um list. Það
er eins og að fá blauta tusku í
andlitið.
Rétt eins og að aðeins listamenn
móti menningu okkar sem er að
sjálfsögðu argasta vitleysa. Við
mótum hana öll.
Hvað er klassík?
Ég persónulega elska sígilda
tónlist, hvort sem hún er frá
klassíska tímabilinu eða Bítlamús-
sík.
Það er nefnilega alrangt að
kalla alla sígilda tónlist klassíska
tónlist, því klassíska tímabilið var
frá miðri 18. öld til miðrar 19. ald-
ar.
Sígild tónlist hefur engin tíma-
mörk, hún verður bara sígild með
tímanum og viðmiðunin er kannski
bara sú, að vilji fólk hlusta á hana,
aftur og aftur, og kynslóð eftir
kynslóð, þá er hún sígild en ekk-
ert endilega klassísk.
Hugleiðingar um
nokkur ranglega
notuð orð
Margrét Jónsdóttir
skrifar um orðnotkun
Margrét
Jónsdóttir
»… tel égbara meira
viðeigandi að
nota orðið „list“
yfir allt sem
flokkast undir
list og „af-
þreying“ yfir
allt sem fólk
notar til að
drepa tím-
ann …
Höfundur er aðstoðarmaður
húsamálara.