Morgunblaðið - 18.02.2007, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
SÁLRÆNAR AFLEIÐINGAR KYNFERÐISOFBELDIS
M
eð kynferðislegri misnotkun er
átt við að börn séu dregin inn í
kynferðislegar athafnir, sem þau
vegna aldurs síns og þroskaleysis,
skilja ekki fyllilega, geta ekki
komið sér út úr, eða skortir nægilega þekk-
ingu og reynslu til að geta gefið samþykki til
þátttöku í, eða sem misbjóða hinum félagslegu
normum um hlutverk fjölskyldunnar.
Þannig skilgreina bandarísku hjónin og
geðlæknarnir Ruth og Henry heitinn Kempe
kynferðislega misnotkun en þau njóta víð-
tækrar virðingar fyrir störf sín að geðheil-
brigðismálum barna.
Valgerður Baldursdóttir geðlæknir á
Reykjalundi, sem bæði hefur sérhæft sig á
sviði barna- og fullorðinsgeðlækninga, segir
að ofbeldi í barnæsku, að ekki sé talað um kyn-
ferðislegt ofbeldi, hafi meiri áhrif á mann-
eskju en nokkuð annað sem hún þarf að þola í
lífinu. „Það er ekki hægt að veita barni meiri
skaða en misnota það kynferðislega. Það
gengur út fyrir allt annað. Auðvitað er skað-
inn meiri því nær sem gerandinn stendur þol-
andanum, s.s. ef foreldri á í hlut. Þar er rofið
traust í mikilvægustu tengslum barnsins. Sé
gerandinn utanaðkomandi aðili getur fjöl-
skyldan gegnt lykilhlutverki við að hjálpa þol-
andanum að vinna úr og jafna sig eftir áfallið.
Á þessu tvennu er því töluverður munur. Þó
má taka fram að börn sem verða fyrir kyn-
ferðislegri misnotkun utan fjölskyldu búa oft-
ar en börn almennt við erfiðar fjölskyldu-
aðstæður.“
Fyrstu þrjú árin mikilvægust
Valgerður segir ekkert tímabil mikilvægara
í lífi okkar mannanna en fyrstu þrjú æviárin.
Þar sé grunnurinn lagður að andlegu, fé-
lagslegu og líkamlegu heilbrigði. „Þarna mót-
ast okkar félagslega og tilfinningalega
„ónæmiskerfi“. Rannsóknir hafa sýnt fram á
að umhverfið ber genin ofurliði og því skiptir
reynsla einstaklingsins af heiminum höf-
uðmáli. Það eru aðstæðurnar en ekki genin
sem ráða mestu um það hvað verður úr okkur.
Þess vegna er mesti áhrifavaldur í lífi hvers
barns sú fjölskylda sem það fæðist inn í. Næst
á eftir kemur þjóðfélagið sem heldur utan um
þá fjölskyldu.“
Hún segir börn sem búa við erfiðar fjöl-
skylduaðstæður útsettari fyrir ofbeldi en önn-
ur börn og oftar en ekki sé rót vandans að
finna í aðstæðum fjölskyldunnar. „Ástæðan
fyrir því að börn eru tekin af heimilum sínum
endurspeglar væntanlega alltaf vangetu fjöl-
skyldunnar til þess að sinna barninu, sem
vissulega getur verið mjög krefjandi verkefni
þegar um er að ræða t.d. hegðunar- eða
þroskavanda. Það er krefjandi verkefni að ala
upp barn og auðvitað tímabært að virða það
sem slíkt. Þarna skipta álagsþættir á fjölskyld-
una miklu máli varðandi hæfni hennar til að
sinna sínu hlutverki. Rannsóknir hafa sýnt að
álag á foreldra gengur alltaf niður til
barnanna. Gildir þá einu af hverju álagið staf-
ar. Álag getur valdið streitu og áhyggjum en
það getur stafað af veikindum hvers konar,
fjárhagsvanda og félagslegum erfiðleikum svo
nokkuð sé nefnt.“
Þegar börn eru tekin frá foreldrum sínum
eru rofin mikilvæg tengsl. Valgerður segir að
börn tengist alltaf foreldrum sínum sterkum
böndum jafnvel þó tengslin geti verið blandin
sársauka. Það er ekki bara mannlegt eðli,
heldur á sér stað hjá öllum æðri dýrateg-
undum þar sem ungviðið er háð umönnun um
lengri tíma til að lifa af. „Vegna þessa ætti
ríkulegur stuðningur við fjölskylduna alltaf að
vera fullreyndur áður en börnin eru skilin frá
foreldrum sínum.“
Barnið tekur á sig ábyrðina
Tilfinningatengsl við fullorðna eru börnum
nauðsynleg og hafa þau gríðarleg áhrif á
þroskaferil barnsins, þ.m.t. þróun persónu-
leikans, sjálfsmyndarinnar, grunnþætti til-
finningalífsins, siðferðiskenndarinnar, hæfi-
leikans til að finna til samúðar með öðrum,
samskiptafærni og svona má lengi telja.
Valgerður segir að börnum sem verði fyrir
illri meðferð af hálfu sinna nánustu sé óbæri-
legt að lifa við að mikilvægustu umönnunar-
aðilar þess séu í eðli sínu „vondir“ enda er
barnið algjörlega háð þeim til að komast af.
Barnið taki því á sig ábyrgðina á hegðun hins
fullorðna og skýri hana fyrir sér þannig að
það sé eitthvað að því sjálfu sem geri það að
verkum að svona er komið fram við það.
„Þetta hefur stundum verið orðað svo að fyrir
barnið sé betra að vera syndari í himnaríki en
engill í helvíti. Þetta verður síðan lífseigur
kjarni í sjálfsmynd einstaklingsins, jafnvel æv-
ina út. Hina ómeðvituðu heimsmynd barnsins
mætti orða þannig: „Það getur ekki verið að
heimurinn sé svona vondur, það hlýtur að vera
eitthvað við mig eða mína hegðun sem veldur
því að hann gerir svona við mig“.“
Rannsóknir á öðrum áföllum undirstrika, að
sögn Valgerðar, mikilvægi þess að lifa í heimi
sem stjórnað er af réttlæti, sé fyrirsjáanlegur
og að maður sjálfur geti haft áhrif á eigin ör-
lög. „Innihald misnotkunarinnar, þ.e. hvað er
gert og hvernig, hefur áhrif á hvers konar og
hve alvarlegur hinn sálræni skaði verður. Aðr-
ir þættir sem hafa áhrif eru aldur barnsins,
varanleiki misnotkunarinnar, notkun valdbeit-
ingar og/eða hótana, fjölskylduaðstæður, við-
brögð umhverfisins og fleira,“ segir Val-
gerður.
Hún segir kynferðislegt ofbeldi hafa áhrif á
alla þætti mannlegrar tilvistar. „Lífsreynsla af
þessu tagi hefur gagntækar afleiðingar í för
með sér. Hún hefur víðtæk áhrif og eru sterk
tengsl við andlega vanlíðan af ýmsu tagi.
Svona áföll geta auðveldlega ógnað geðheilsu
fólks. Birtingarformið er mjög mismunandi en
það eru sterk tengsl við kvíða, þunglyndi, ým-
iss konar persónuleikavanda, jafnvel geðrof,
sjálfseyðileggjandi hegðun s.s. misnotkun
vímuefna, átraskanir, áhættuhegðun og fleira.
Þetta hefur líka áhrif á virkni fólks í hinu dag-
lega lífi, samskipti þess við börn sín, maka og
aðra. Síðast en ekki síst hafa rannsóknir leitt í
ljós að kynferðisleg misnotkun í æsku hefur
tölfræðilega séð tengsl við allar megindán-
arorsakir á fullorðinsárum. Það er erfitt að
negla niður orsakasamhengi í þessu sambandi
en það hefur komið fram fylgni þarna á milli.“
Fram hefur komið í rannsóknum að umtals-
verður hluti kvenna sem leggjast inn á geð-
deildir, jafnvel allt að helmingur, hefur sögu
um kynferðismisnotkun í æsku en stór hluti
þeirra hefur orðið fyrir langvarandi og/eða
alvarlegu kynferðislegu ofbeldi.
Aldrei of seint að leita sér hjálpar
Valgerður er þeirrar skoðunar að það sé
aldrei of seint að rétta þolendum kynferð-
islegs áreitis eða ofbeldis hjálparhönd.
„Sú áfallahjálp sem talað er um að veita ára-
tugum eftir að áfallið hefur átt sér stað, eins
og í tilviki mannanna sem voru í Breiðavík,
nær auðvitað aldrei að leysa allan vanda
þeirra ein og sér. En það eru auðvitað yf-
irþyrmandi sárar minningar sem eru að koma
upp á yfirborðið. Það er mikilvægt að menn
geri sér grein fyrir því að lausnin er ekki
skjótfengin. Auðvitað er jákvætt ef þessi hjálp
stendur til boða en það er langt og flókið ferli
að vinna úr svona reynslu.“
Meðferð hlýtur, að mati Valgerðar, alltaf að
vera einstaklingsmiðuð og í takti við þarfir og
getu þess einstaklings sem á í hlut. Fólk sé
misjafnlega tilbúið að ræða og vinna úr málum
af þessu tagi þannig að sá sem ekki er tilbúinn
í dag gæti verið það síðar. Hún tekur undir að
sjálfshjálp skipi sinn sess í þessum málum sem
öðrum en oft geti verið nauðsynlegt að leita til
fagaðila sem hafa þekkingu og reynslu í með-
ferð slíkra mála. Þá standi dyr Stígamóta fólki
alltaf opnar. Valgerður segir að meðferð-
arsambandið sé lykilatriði í þessu sambandi en
á því byggist árangur meðferðar að stórum
hluta þótt margir aðrir þættir spili auðvitað
inn í þetta flókna ferli.
Vitum ekki hvernig fólki líður
Valgerður veit að úti í samfélaginu er fjöldi
fólks sem orðið hefur fyrir kynferðislegu
áreiti af einhverju tagi en talar ekki um það og
leitar sér ekki hjálpar. „Það getur vel verið að
þetta fólk virki ágætlega í samfélaginu en við
vitum samt sem áður ekki hvernig því líður.
Sumum virðist ganga allt í haginn en aðrir
geta lent í endurteknum skipbrotum í lífinu og
búið við mikla innri vanlíðan sem þeir jafnvel
taka út í samskiptum við sína nánustu. Það
getur haft miklar afleiðingar ef ekki næst að
vinna úr djúpstæðum sársauka. En fólk verður
að finna þetta hjá sér sjálft. Þú þvingar engan
í sálræna meðferð. En ef fólk finnur að eitt-
hvað íþyngir því og stendur því fyrir þrifum í
tilverunni getur verið gagnlegt að skoða málin
með því að leita sér hjálpar. Það getur verið
gott að deila reynslu sinni og vanlíðan með
öðrum. Í því felst engin yfirlýsing gagnvart
sjálfum sér eða öðrum að fara eigi inn í lang-
tíma vinnu. Með því að leita sér hjálpar er fólk
einfaldlega að skoða möguleikana í stöðunni.“
Fyrsta skrefið getur vel verið, að mati Val-
gerðar, að lesa bækur um efnið því aukið
innsæi er styrkjandi í sjálfu sér. „Það er ekk-
ert víst að fólk þurfi á sálfræðingi eða geð-
lækni að halda en ef það kynnir sér málið er
það betur í stakk búið að taka afstöðu til þess.“
Valgerður hefur að mestu leyti unnið á
stofnunum og segir ráðrúm til að vinna á dýpt-
ina með sjúklingum minna þar en utan stofn-
ana. Eigi að síður hefur hún allan sinn starfs-
feril haft mál þolenda kynferðisofbeldis á sínu
borði, bæði í sambandi við börn og fullorðna.
„Það leita býsna margir til okkar hérna á
Reykjalundi sem ekki hafa búið við nægilega
góð skilyrði í uppvextinum með þeim afleið-
ingum að mínu mati og margra annarra að
möguleikar þeirra og geta til að takast á við
áföll síðar í lífinu er skert.
Fólk með erfiðan bakgrunn bognar og jafn-
vel brotnar þegar þeir sem hafa sterkari
grunn að standa á komast í gegnum áföllin.
Þetta er í mörgum tilvikum fólk sem hefur
verið að streða við sitt líf lengi.“
Valgerður segir ljóst að ofbeldi og van-
ræksla gagnvart börnum hafi afleiðingar fyrir
samfélagið í kynslóðir. „Við heyrum að ör-
yrkjum sé stöðugt að fjölga vegna geðrask-
ana. Ég sé mjög sterkt samhengi þarna á milli.
Fólk sem hefur veikari forsendur til að vinna
sig út úr álagi og áföllum getur átt erfitt með
að takast á við þau verkefni sem mæta okkur
öllum í lífinu.“
Fyrirgefning ekki útilokuð
Valgerður gagnrýnir stjórnvöld fyrir skiln-
ingsleysi gagnvart þessum málaflokki. „Það er
vissulega stundum leitað eftir áliti fagaðila.
Það vantar ekki. En svo er alltof algengt að
ekkert sé gert með það álit. Þetta sjáum við í
bæði í Byrgis- og Breiðavíkurmálinu. Ekki var
tekið mark á því fólki sem gefið hefur álit á
hvernig þessi þjónusta eigi að vera. Þetta er
mikill veikleiki í kerfinu. Kannski stafar þetta
af smæð samfélagsins að einhverju leyti. Leið
stjórnmálamanna að ákvörðuninni er kannski
of stutt og álit sérfræðinga oft afgreitt út af
borðinu með þeim rökum að þeir beri ekki al-
mannahag fyrir brjósti heldur hagsmuni sinn-
ar stofnunar.“
Að áliti Valgerðar er ekki útilokað að þol-
andi kynferðislegs áreitis geti á einhverjum
tímapunkti sæst við gerandann og jafnvel fyr-
irgefið honum, enda getur það verið hluti af
úrvinnsluferli einstaklingsins. „Auðvitað
hverfur örið eftir þessa reynslu aldrei alveg
en góð meðferð getur hjálpað til að vinna úr
sársaukanum. Iðrun og ábyrgð geta skipt þol-
andann miklu máli og hjálpar honum að gera
sér grein fyrir alvarleika brotanna sem hann
varð fyrir. Það er á þessum forsendum sem
biðja þyrfti mennina sem máttu upplifa ofbeldi
og niðurlægingu í Breiðavík afsökunar.“
ÞAÐ ER EKKI HÆGT AÐ
VEITA BARNI MEIRI SKAÐA
Skaðinn meiri því nær sem gerandinn stendur þolandanum, s.s. ef foreldri á í hlut
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Geðlæknirinn „Innihald misnotkunarinnar, þ.e. hvað er gert og hvernig, hefur áhrif á hvers
konar og hve alvarlegur hinn sálræni skaði verður. Aðrir þættir sem hafa áhrif eru aldur
barnsins, varanleiki misnotkunarinnar, notkun valdbeitingar og/eða hótana, fjölskyldu-
aðstæður, viðbrögð umhverfisins og fleira,“ segir Valgerður Baldursdóttir.
» Fram hefur komið í rannsóknum að umtalsverður
hluti kvenna sem leggjast inn á geðdeildir, jafnvel allt
að helmingur, hefur sögu um kynferðismisnotkun í æsku
en stór hluti þeirra hefur orðið fyrir langvarandi og/eða
alvarlegu kynferðislegu ofbeldi.
orri@mbl.is