Morgunblaðið - 04.03.2007, Blaðsíða 26

heilbrigðismál
26 SUNNUDAGUR 4. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
É
g yfirgaf Ísland um mitt
ár 2002 og skildi við
Geðræktarverkefnið
sem hafði breyst úr
hugmynd í nokkuð
viðamikið lýðheilsuverkefni á fjórum
árum. Hugmynd sem snerist um að
efla geðheilbrigði allra Íslendinga og
reyna að gera landsmönnum grein
fyrir að öll ættum við geðheilsuna
sameiginlega og mikilvægt væri að
koma auga á allt það sem við eigum
sameiginlegt áður en við dæmum
(hvert annað) út frá því sem skilur
okkur að. Sú hugsun var grunnur
þeirrar hugmyndafræði jafnaðar og
mannúðar sem Geðræktarverkefnið
var keyrt eftir.
Það var töluvert átak að beita m.a.
merkingarfræði tungumálsins og
hugmyndum markaðsfræðinnar til
að breyta viðhorfum, vinna á for-
dómum, bæta líðan almennings, létta
byrði samfélagsins vegna geðrask-
ana og auka forvarnir og fræðslu um
geðsjúkdóma og geðheilbrigði. En
þessi voru meginmarkmið verkefn-
isins. Ég fékk staðfestingu á að verk-
efnið hefði náð fótfestu er könnun
Gallups sýndi í október 2002 að 50%
landsmanna höfðu vitneskju um
verkefnið. Óljóst var hins vegar að
hve miklu leyti markmið okkar hefðu
náðst á þessum þremur árum.
Ég skildi við verkefnið innan vé-
banda Landlæknisembættisins, en
embættið var einn af fjórum rekstr-
araðilum þess. Í dag er verkefnið
hins vegar innan vébanda Lýð-
heilsustöðvar. Það sem gerði verk-
efnið sérstakt var samvinna allra
þriggja geira samfélags, þ.e. ríkis,
markaðar og borgaralegs samfélags.
Drifkrafturinn kom úr borgarlegu
samfélagi, markmiðin mótuð með
skapalóni heilbrigðisáætlana ríkisins
og peningarnir komu frá fyrir-
tækjum á markaði sem uppfylltu
þannig þá enn óskilgreinda félags-
lega ábyrgð sína. Að auki stefndi
verkefnið ávallt að því að vinna út frá
láréttri nálgun þar sem áherslum
ríkis og borgaralegs samfélags væri
blandað saman og sáttum náð um
áherslur í einstökum málum og að-
gerðum innan þeirra. Þessi hug-
myndafræði gekk vel og varð ein-
kennandi fyrir verkefnið og án efa
stór þáttur í að Geðrækt fékk síðar
viðurkenningu WHO og World Fe-
deration for Mental Health fyrir fyr-
irmyndarverkefni í geðrækt sem
veitt voru á alþjóðlegri ráðstefnu á
Nýja-Sjálandi árið 2004. Slík lárétt
nálgun að málefnum samfélagsins er
mér enn ofarlega í huga og tengist
hún „opnu lýðræði“ sem nú er mjög
til umfjöllunar í allri stjórnsýslu.
Er ég fullviss um að slík nálgun er
samstarfsgrundvöllur framtíðar er
kemur að stjórn- og framkvæmda-
málum, hvort sem um er að ræða
geðheilbrigðismál eða önnur sam-
félagsmál. Nánar að því í þriðju
greininni.
Fögur fyrirheit
Frá því ég hóf störf að geðheil-
brigðismálum árið 1994 hafði ég haft
metnað til að vinna að málaflokknum
á alþjóðvettvangi og þá helst fyrir
stofnun eins og Alþjóðaheilbrigðis-
stofnunina (WHO). Strax í upphafi
starfa innan Geðræktar hér heima
komst ég í samband við stofnunina
bæði í gegnum ráðstefnur og alþjóð-
legt samstarf. Ég taldi víst að innan
vébanda slíkrar stofnunar Samein-
uðu þjóðanna (SÞ) væri auðveldlega
hægt að stuðla að breytingum með
hag notenda og aðstandenda í huga.
(Í greinum þessum nota ég orðið
„notendur“ yfir þá einstaklinga sem
nota eða notað hafa geðheilbrigð-
iskerfi viðkomandi landa.)
Það varð því snemma keppikefli
mitt að komast í þá stöðu að fá tæki-
færi innan WHO að starfa að nauð-
synlegum breytingum og vinna að
umbótum í málefnum notenda þegar
kemur að meðferðarmálum, mann-
réttindum, félagslegri virkni þeirra
og atvinnuþátttöku, fordómum og
mismunun auk geðheilbrigðismála
almennt. Auk þess var það mín sýn
að stuðla að hugmyndafræðilegri kú-
vendingu frá afleiðingamiðaðri,
læknisfræðilegri nálgun að orsaka-
tengdari, félagslegri nálgun með
áherslu á vinnu með styrkleika og
heilbrigði þeirra sem glíma við geð-
raskanir. E.t.v. má segja að ég hafi
viljað ná einhverju jafnvægi í veröld
þar sem afleiðingatengd inngrip í það
ójafnvægi sem knýr kapitalískan
markað hafa keyrt um koll og í geð-
heilbrigðismálum eins og mörgum
öðrum málaflokkum þarf að nást nýtt
og „skynsamlegra“ jafnvægi. Þetta
var mér hins vegar ekki ljóst er ég
hóf ferð mína innan WHO.
Þau ár sem ég rak Geðræktar-
verkefnið var ég í nokkuð stöðugu
sambandi við einstaklinga er störf-
uðu innan vébanda WHO, en það var
svo ekki fyrr en í júnímánuði árið
2003, er ég var við nám við Háskól-
ann í Bath, að mér stóð til boða að
koma í starfsnám til höfuðstöðva
stofnunarinnar í Genf í Sviss.
Starfsnámið stóð yfir í rúmlega
þrjá mánuði og var mjög gagnlegt.
Ég skrifaði á þeim tíma það efni um
Geðrækt sem seinna vann til verð-
launa WHO og WFMH sem áður var
minnst á. Hjá geðheilbrigðissviðinu
innan höfuðstöðvanna starfa um 30
manns en öllu færri á geðheilbrigðis-
sviðum innan hverrar svæðaskrif-
stofu sem voru sex, víðsvegar um
heiminn. Ein þeirra var Evrópuskrif-
stofan sem aðsetur hafði í Kaup-
mannahöfn. Undir þeirri skrifstofu
voru 52 lönd Evrópu og Mið-Asíu. Í
Genf frétti ég af væntanlegum ráð-
herrafundi Evrópuskrifstofunnar í
Helsinki um geðheilbrigðismál og
mögulegri stöðu innan Evrópuskrif-
stofunnar fyrir aðila sem gæti tengt
þessa alþjóðlegu stofnun betur við
borgaralegt samfélag notenda og að-
standenda.
Það þótti æskilegt að slíkur ein-
staklingur byggi sjálfur yfir notenda-
reynslu jafnframt því sem hann hefði
góða menntun. Ég virtist brúa
„gjána“, þrátt fyrir að minni reynslu
sem notandi hefði lokið 10 árum áð-
ur. Það fór svo að ég hóf störf innan
WHO-EURO titlaður sem sérfræð-
ingur í mars 2004. Verksviðið var
undirbúningur ráðherrafundar allra
heilbrigðisráðherra 52 aðildarlanda
WHO-EURO um geðheilbrigði í álf-
unni sem halda átti í Helsinki í jan-
úar 2005. Ráðningin var til eins árs
og stóðu heilbrigðis- og félagsmála-
ráðuneytin íslensku straum af um
70% af kostnaði við þessa skamm-
tímastöðu. Var það að stórum hluta
dr. Guðjóni Magnússyni að þakka að
staðan komst á koppinn. Guðjón hef-
ur nokkur undanfarin ár gegnt einni
af framkvæmdastjórastöðunum inn-
an WHO-EURO.
Fundurinn í Helsinki
Við geðheilbrigðissviði WHO-
EURO var á þessum tíma að taka
nýr yfirmaður, Dr. Matt Muijen, geð-
læknir eins og yfirmenn sviðsins hafa
allir verið hingað til. Hann, ásamt
Dr. Simo Kokko, frá Finnlandi, hafði
umsjón með því að skipuleggja ráð-
herrafundinn og ráðstefuna. Það stóð
til að boða um 400 þátttakendum frá
52 löndum.
Mitt verkefni var að tryggja að
notenda-, aðstandenda- og önnur fé-
lagasamtök í, bæði sem voru starf-
andi innan einstakra landa og þau
sem störfuðu á alþjóðavísu (INGO’s),
s.s. Amnesty International o.fl., ættu
fulltrúa á ráðstefnunni og fengju
tækifæri til að kynna verkefni sín og
störf. Einnig var það mikilvægt hlut-
verk mitt að sjá til þess að hver og ein
sendinefnd frá öllum löndunum hefði
a.m.k. einn notanda eða aðstandanda
meðal þeirra að meðaltali fjögurra
sem skipuðu hverja sendinefnd. Fyr-
ir sum landanna var það erfitt því í
mörgum þeirra var engin hefð fyrir
því að notendur og aðstandendur
mynduðu félög í borgaralegu sam-
félagi til að berjast fyrir rétti sínum. Í
sumum löndunum, sérstaklega fyrr-
um kommúnistaríkjum, var borg-
aralegt samfélag einfaldlega óþekkt
stærð eða mjög ungt, enda fætt um
leið og lýðræðið, og var því afar brot-
hætt, eins og síðar átti eftir að koma í
ljós.
Verkefnið sem átti að fjalla um á
ráðherrafundinum var fjölþætt. Það
vinnuferli sem leiddi að þeirri yfir-
lýsingu og aðgerðaráætlun (Helsinki-
skjöl) sem undirrituð voru í Helsinki
var nokkuð flókið og þungt í vöfum.
Bæði er málaflokkurinn huglægur og
því margtúlkanlegur, m.a. í merking-
arfræði tungumálsins, og öll vinna að
honum lík því að moka snjó í stormi
frekar en að slá grasflöt á sumardegi,
þar sem maður veit hvað unnið er og
hvað óunnið.
Einnig var ráðstefnan samstarfs-
verkefni WHO-EURO, Evrópusam-
bandsins og Evrópuráðsins og því
þurftu margir ólíkir aðilar að koma
að og samþykkja hvernig hrista
skyldi þann kokkteil sem drekka ætti
í Helsinki þannig að öllum líkaði.
Starfið var að mestu leyti fólgið í því
að rekja sig niður hugmyndafræði-
legt tré geðheilbrigðis að þeim stofni
sem allir gætu sætt sig við og síðan
var byrjað að fikra sig upp tréð á ný
til að ná sem víðtækastri samstöðu
um þau atriði sem ólík lönd og hags-
munahópa greindi á um. Í þessari
vinnu við að skrifa Helsinkiskjölin
reyndi ég sem best að gæta hags-
muna notenda og aðstandenda ásamt
annarra aðila í borgaralegu samfélagi
sem höfðu svo oft áður, í sambæri-
legri vinnu innan alþjóðastofnana,
verið sniðgengnir eða aðeins hlustað
á til málamynda. Í þetta sinn tókst
bæði í undirbúningsferli ráðherra-
fundarins og í Helsinkiskjölunum
sjálfum að tryggja gilda þátttöku og
innkomu fyrrnefndra hags-
munahópa.
Verkefnið var í raun tvíþætt. Ann-
ars vegar að semja yfirlýsingu og að-
gerðaáætlun sem öll ríkin 52 gætu
skrifað undir og hins vegar að setja
saman 4–5 daga ráðstefnu utan um
ráðherrafundinn þar sem fulltrúar
landanna, fræðimenn, notendur og
aðstandendur gætu mæst, tekist á
um málaflokkinn, hlustað hverjir á
Stuðlað að breytingum Greinarhöfundur með þáverandi framkvæmda-
stjóra WHO, Gro Harlem Brundtland á ráðstefnu í Atlanta árið 2000.
Draumurinn um Alþjóða-
heilbrigðisstofnunina
Það var í marsmánuði árið 2004 sem ég hóf störf fyrir geð-
heilbrigðissvið Evrópuskrifstofu Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnunarinnar (WHO-EURO) í Kaupmannahöfn – þá ný-
kominn úr meistaranámi í Alþjóðlegri stefnumótun við
Háskólann í Bath á Englandi, sem beindist að stefnumótun í
heilbrigðis- og félagsmálum, með geðheilbrigðismál sem
sérstakan áhugaflokk, þrátt fyrir að námið miðaðist að
stefnumótun fyrirtækja jafnt og ríkis í hnattvæddum heimi.
Ég hafði í 10 ár þar á undan starfað á Íslandi, fyrst að
málefnum geðsjúkra og síðar meir að þeirri hugmynda-
fræði er tengdist Geðrækt – verkefni sem ég hafði átt
frumkvæði að, lagt hugmyndafræðilegan grunn að og rekið
fyrstu árin. Sú hugmyndafræði tengdist geðheilbrigði og
því heila í okkur öllum og orsakaþáttum þess.
Mig langar nú að deila með lesendum í máli og myndum,
reynslu minni, skoðunum og sýn sem mér hefur hlotnast á
þennan málaflokk síðustu 13 árin með sérstakri áherslu á
síðustu 3–4 ár á vettvangi Sameinuðu þjóðanna. Reynsla mín
er svolítið sérstök þar sem ég hef staðið báðum megin við
þjónustuborðið. Fyrst fyrir 13 árum þjónustuþegamegin sem
ungur læknanemi í miklu oflæti og fárveikur. Síðar þjón-
ustuveitendamegin sem starfsmaður geðdeilda Landspítala –
háskólasjúkrahúss (LSH), talsmaður Geðhjálpar, hagsmuna-
samtaka geðsjúkra í borgaralegu samfélagi, frumkvöðull og
verkefnisstjóri Geðræktar, samstarfsverkefnis Geðhjálpar,
Landlæknisembættisins, LSH og Heilsugæslunnar í Reykja-
vík, og að síðustu sem sérfræðingur í geðheilbrigðismálum
hjá WHO-EURO til síðustu tæplega þriggja ára, auk þess að
starfa sem alþjóðlegur fyrirlesari um geðheilbrigðismál út
frá tilvistarlegu sjónarhorni með aðferð uppistandarans.
Tilgangur greinaflokksins er margþættur. Fyrst og
fremst vil ég gefa lesendum sýn inn í líf þeirra sem búa við
geðraskanir í fátækari hluta Evrópu og hve mikil þörf er á
þróunaraðstoð í formi fjármagns, þekkingar og mannauðs. Í
annan stað langar mig að vekja athygli á vinnu og viðleitni
WHO-EURO sem undanfarin ár hefur á grundvelli sam-
þykkta ráðherrafundar í Helsinki 2005 um geðheilbrigð-
ismál stuðlað að hugmyndafræðilegum breytingum í anda
opins lýðræðis í geðheilbrigðisþjónustu í Evrópu. Í þriðja
lagi vil ég útlista þá sýn sem ég hef á hvernig best verði
staðið að stefnumótun, samvinnu og framkvæmdum til fram-
fara í málaflokknum hér heima og hvernig sú hugmynda-
fræðilega gjá, sem talað hefur verið um í geðheilbrigð-
ismálum á Íslandi, verði best brúuð og kynna til sögunnar
hugmynd um samstarfsgrunn. Þetta verða þrjár greinar sem
munu birtast hér í blaðinu næstu helgar.
Í þjónustu geðheilbrigðis í Evrópu
Eftir Héðin Unnsteinsson | Fyrsta grein