Morgunblaðið - 04.03.2007, Blaðsíða 28

heilbrigðismál
28 SUNNUDAGUR 4. MARS 2007 MORGUNBLAÐIÐ
félagasamtaka í borgaralegu sam-
félagi. Þar gerðu fulltrúar notenda og
aðstandenda sínar athugasemdir við
plöggin sem allar voru svo sam-
þykktar af samstarfsaðilum (fulltrú-
um ríkisstjórna) og komust því inn í
lokaútgáfu plagganna sem skrifað
var undir í Helsinki. Þetta var gríð-
armikilvægt skref fyrir þróun lárétts
valdaferlis og opins lýðræðis ekki síð-
ur en mikilvægt farmfaraskref fyrir
WHO-EURO.
Ráðherrafundurinn sjálfur fór
fram 12.–15. janúar 2005. Dagskrá
fundarins var fjölbreytt og fyrir utan
undirskrift sjálfra plagganna, var
fjallað um ýmsa undirþætti, birting-
arform og áhersluatriði geðheil-
brigðis auk umfjöllunar um geðrask-
anir, viðbrögð við þeim, meðferð og
forvarnir. Íslenska verkefnið Geð-
rækt fékk sérstaka kynningu og um-
fjöllun ásamt mörgum öðrum verk-
efnum víðs vegar úr Evrópu sem
bæði voru sprottin úr ranni borg-
arlegs samfélags og frá ríki.
Vel tókst til með fundinn og ráð-
stefnuna. Alls mætti fyrirhugaður
fjöldi, eða um 400. Um 230 sem komu
í sendinefndum landa sinna frá 51
landi, 42 af þeim voru fulltrúar ráðu-
neyta, 23 félaga úr borgaralegu sam-
félagi voru í Helsinki og um 35 not-
endur og aðstandendur. Þessi
fjölbreytta flóra þátttakenda var
WHO-EURO til sóma og endur-
speglaði vel og gaf jafnvel til kynna
að tími opins lýðræðis, aukins vægis
réttinda borgara, og breyttrar stjórn-
unar og þjónustukerfis sem hægt er
að halda fram að sé byggt upp á vel-
ferðarvernduðu þríhyrningslaga
valdi sem hefur farið varhluta af
kaupmætti notenda var framundan
og að jafnvel gamalgróinni al-
þjóðastofnun hefði tekist að skipu-
leggja svo opinn og vel heppnaðan
ráðherrafund.
Tólf meginþræðir Helsinkiskjal-
anna sem endurspegluðust í aðgerð-
aráætluninni eru eftirfarandi: 1. efla
skal geðheilbrigði öllum til handa; 2.
vekja skal athygli á mikilvægi góðrar
geðheilsu; 3. vinna þarf bug á for-
dómum og mismunun; 4. efla starf-
semi sem tekur mið af viðkvæmum
lífsskeiðum; 5. koma þarf í veg fyrir
geðraskanir og sjálfsvíg; 6. tryggja
þarf góða geðheilbrigðisþjónustu hjá
almennri heilsugæslu; 7. veita þarf
skilvirka þjónustu á vegum sveitarfé-
laga fyrir fólk með alvarlegar geð-
raskanir; 8. koma þarf á þverfaglegu
samstarfi; 9. sjá til þess að ekki skorti
hæft starfsfólk; 10. veita þarf góðar
upplýsingar um geðheilbrigði; 11.
leggja þarf fram nægilegar fjárveit-
ingar; og 12. meta þarf skilvirkni og
koma nýrri þekkingu á framfæri.
Eftir á að hyggja vorum við Matt
Muijen sammála um að í þessa tólf
meginþræði aðgerðaáætlunarinnar
vantaði einn þátt um aðkomu notenda
og aðstandenda. Aðkoma þeirra hafði
þó verið tryggð í átta liðum í elleftu
grein yfirlýsingarinnar þar sem heil-
brigðisráðherrar skuldbundu sig til
að styrkja og vinna saman með not-
endum og aðstandendum á jafnaðar-
grunni til að bæta geðheilbrigði íbúa
Evrópu. Það væri markmið sem allir
gætu sammælst um, en hefði hingað
til reynst erfitt að vinna saman að.
Gat verið að Michael Foucault hefði
haft rétt fyrir sér um geðheilbrigðis-
mál og að þekking geðlæknanna væri
í eðli sínu tæki þeirra til valda og þess
vegna gerðust allar breytingar svo
hægt. Að þetta snerist allt í lokin um
vald og mannlegan breyskleika?
Lárétt lýðræði og
valdefling í verki
Áður en Ráðherrafundurinn fór
fram í Helsinki hafði ég mótað sýn
um hvernig WHO-EURO gæti nýtt
sér sérstöðu sína og fengið fagfólk
innan ráðuneyta og geðheilbrigðis-
stofnana til að vinna með notendum,
aðstandendum og öðrum innan borg-
aralegs samfélags. Þessari sýn hafði
ég komið fyrir í verkefni sem hét
„Inclusion of Civil Society“ (ICS) og
snerist um lárétta stefnumótun og
byggðist á svipuðum grunngildum og
Geðræktin en var mun stærra verk-
efni og öðruvísi í framkvæmd.
Hugmyndin var að nota WHO-
EURO sem hvata til að leiða saman
aðila ríkisvalds og fagaðila annars
vegar og aðila úr grasrót borgaralegs
samfélags hins vegar. Tilgangurinn
var að draga ríkisvald og fagaðila nið-
ur á lárétta flötinn og um leið að lyfta
og valdefla (empower) aðila borg-
aralegs samfélags þangað upp. Þetta
eru vinnubrögð láréttrar stefnumót-
unar sem fela í sér að viðtekinni hug-
myndafræði einnar „réttrar“ vísinda-
legrar nálgunar og þess föðurvalds
sem samkvæmt Foucault hefur fylgt
er hafnað sem hinni einu „réttu“ „op-
inberun“ hlutlægs sannleika. Þetta
þýðir að gildi, viðmið og huglægar
upplifanir notenda á eigin ástandi og
aðstandenda þeirra eru teknar gildar
og þjónustan miðuð út frá því að
blanda saman faglegri hlutlægri nálg-
un á huglægu fyrirbrigði, m.ö.o. hinni
viðteknu nálgun og hugmyndum not-
enda um eigin bata sem byggjast í
flestum tilfellum á valdeflingu.
Á milli nálgunar byggðrar á hug-
myndafræði valdeflingar, vali, kaup-
mætti og þekkingu notenda annars
vegar og „status quo“ hlutlægrar, vís-
indalegrar, afleiðingatengdrar nálg-
unar geðlæknisfræðinnar hins vegar
hefur á undanförnum árum skapast
gjá. Þessari gjá hafa verið gerð skil í
þessu ágæta blaði og leitað skýringa
á henni. Mín skoðun er að gjáin sé til
komin af tvennu. Í fyrsta lagi hefur
hinni hlutlægu, efnatengdu nálgun,
er geðlæknisfræðin hefur haft að
bugspjóti undanfarin ár, ekki tekist
nægilega vel að „lækna“ okkur og
vandinn hefur aukist, en auðvitað
spila þar allir þræðir fjölbreytilegs
samfélags inn að auki. Í annan stað
hafa borgarar almennt byrjað að
setja spurningarmerki við vald sem
reist er á sérfræðiþekkingu eins og
geðlæknisfræðin er byggð á. Því hafa
notendur og borgarar almennt sett
spurningarmerki við þekkingu sem
skilar ekki nógu góðum niðurstöðum
fyrir þá sem borgaralegt samfélag. Á
sama tíma hafa þeir sett spurning-
armerki við valdið er fylgir þekking-
unni og stungið upp á því að hina
„nýju“ notendaþekkingu og hina við-
teknu sérfræðiþekkingu eigi að sam-
tvinna og brúa skuli gjána, öllum til
heilla. Þetta felur í sér breytingar á
viðurkenndri þekkingu og það eiga
margir þeirra sem nú halda um þau
völd erfitt með að þola og átök skap-
ast og gjár myndast. En þetta hefur
allt sinn tíma og okkur mun lærast að
þekkja það sem við eigum sameig-
inlegt fljótlega og leggjum þá niður
deilur um það sem okkur greinir á
um og náum sátt, öllum til heilla.
Um þetta snúast málefni „gjár-
innar“ að stærstu leyti. Lárétt
stefnumótun og vinna snýst um að
brúa slíkar gjár og mætast í miðju.
Því að minni reynslu og þeirra sem ég
hef hitt síðustu fjórtán ár er veikst
hafa á geði og náð bata liggur batinn
að stórum hluta innra með hverjum
og einum og bestu meðulin til að
rækta hann eru óefnatengd og fást ei
gegn lyfseðli. Meðulin eru að veita
virðingu, skapa hlutverk, veita
ábyrgð og sýna samkennd. Því er það
fásinna að ætla að algjör, hlutlæg,
efnatengd umhyggja geti ein og sér
„læknað“ fólk. Of mikil umhyggja
getur alið á lærðu hjálparleysi og
snúist upp í andstæðu sína. Í þessu
felst nú ein helsta þversögn heil-
brigðis(veikinda)kerfa Vesturlanda,
þ.e. þau byggja afkomu sína á veik-
indum. En meira um það í þriðju
greininni.
Virkjun borgaralegs samfélags
Það var hugmynd mín að WHO-
EURO skapaði slíkan láréttan grunn
sem ætti að virka sem hvati og sam-
starfsgrunnur fyrir ríki og grasrót
borgaralegs samfélags og WHO-
EURO væri upphafsaðili og milli-
gönguaðili um verkefnið. Verkefnið
var eins og fyrr segir metnaðarfullt,
yfirgripsmikið og dýrt. Í upphafi
gerði ég ráð fyrir 25 löndum en þeim
fækkaði fljótlega í um 5. Verkefnið
hugsaði ég sem eitthvað sem stofn-
unin gæti nýtt sér til breyttra
áherslna auk þess sem mig langaði að
spreyta mig öllu lengur við að finna
orku minni farveg innan vébanda
WHO-EURO sem á þessu eina ári
reyndist þurrari og stífari en ég hafði
ímyndað mér.
ICS-verkefnið ásamt einum starfs-
manni kostaði stofnunina um 660.000
USD til þriggja ára. Er ég bar þessar
tölur undir mína yfirmenn þvertóku
þeir fyrir verkefnið. Ég var sann-
færður um að þetta yrði notendum
fyrir bestu og hélt því sjálfur áfram
að leita að peningum. Á endanum
náði ég að finna 1/3 upphæðarinnar á
eigin forsendum og þá samþykkti
stofnunin að halda af stað. Ég vil nota
þetta tækifæri til að þakka þeim aðila
sem hefur trúað á mig, hugmyndir
mínar og fyrirætlanir í mörg ár. Ég
fæ honum seint fulllaunað en reyni.
Takk fyrir mig, Björgólfur Guð-
mundsson. Samþykktin við stofn-
unina var einungis munnleg og það
átti síðar eftir að reynast dýrkeypt og
eitthvað sem ég mun læra af. Næstu
þrjú árin vann ég því að ICS verkefn-
inu áfram. Skrifaði undir 10 ráðning-
arsamninga við WHO-EURO á þess-
um tíma sökum fjárhagsörðuleika og
óstöðugleika í fjármálum geðsviðs
WHO-EURO. Þar sem fjárhagslegar
forsendur brugðust náði verkefnið
ekki endahöfn. Það var þó í einu landi
sem verkefnið fór vel af stað og var
það landið sem ég heimsótti oftast,
Albanía. Í næstu grein langar mig að
gefa ykkur, lesendur góðir, innsýn í
heim geðsjúkra í Albaníu.
Höfundur er fyrrverandi starfsmaður
WHO-EURO og fyrrverandi stunda-
kennari við HR.
Í Helsinki Héðinn Unnsteinsson ásamt Dr. Matt Muijen (yfirmanni geðsviðs WHO-EURO) og félagsmálaráðherra
Finnlands (sitjandi) ofl. við lok Helsinki ráðherrafundarins. Hinn 2. mars árið 1957 varhátíð í bæ, verið var aðfagna vígslu Heilsu-verndarstöðvar Reykja-
víkur, glæsilegrar byggingar á
horni Egilsgötu og Barónsstígs, sem
sett hefur svip á borgina og allir
þekkja. Þetta var mikilvægur áfangi
í heilbrigðisþjónustu, ekki aðeins í
Reykjavík heldur alls landsins og
verðugur minnisvarði um frábæra
og framsýna heilbrigðisþjónustu á
Íslandi. Hún var reist af ótrúlegri
hugsjón, þrátt fyrir ekki alltof mik-
inn skilning á forvörnum, þegar
sjúkdómar, sem hrjáðu landsmenn,
voru aðalviðfangsefni heilbrigð-
isþjónustunnar.
Til hátíðarinnar mættu m.a.
nokkrir æðstu embættismenn lands-
ins, Hannibal Valdimarsson félags-
málaráðherra, Gunnar Thoroddsen
borgarstjóri, Sigurður Sigurðsson
berklayfirlæknir og formaður
stjórnar Heilsuverndarstöðv-
arinnar, Sigríður Eiríksdóttir for-
maður Félags íslenskra hjúkr-
unarfræðinga. Sigurður Sigurðsson
stjórnaði vígsluathöfninni, sem hófst
með því að gestum var boðið til
kaffidrykkju, því næst voru fluttar
ræður og að síðustu gafst gestum
kostur á að skoða bygginguna.
Tillögur Vilmundar Jónssonar
Það var árið 1934, sem Vilmundur
Jónsson landlæknir, sá mikli hug-
sjónamaður, kom fyrstur með til-
lögur um heilsuverndarstöð eftir
bestu erlendum fyrirmyndum og
átti hún helst að vera tiltölulega
fullkomnari miðað við fólksfjölda.
Ekkert gerðist þó næstu 10 árin
þótt vel væri tekið í hugmyndir Vil-
mundar. Árið 1946 var samþykkt í
borgarstjórn Reykjavíkur að kjósa
fimm manna nefnd til að gera til-
lögur um stærð og fyrirkomulag
fullkominnar heilsuverndarstöðvar í
Reykjavík. Formaður nefndarinnar
var eins og áður segir, Sigurður Sig-
urðsson berklayfirlæknir, síðar
landlæknir, Einar Sveinsson var
ráðinn arkitekt að húsinu ásamt
Gunnari Ólafssyni arkitekt. Eig-
endur voru Reykjavíkurborg sem
átti 60% og ríki sem átti 40%.
Fyrsta deildin, barnadeild, flutti
inn 4. desember 1953, síðan mæðra-
deild, heimahjúkrun, berklavarna-
deild, húð- og kynsjúkdómadeild og
áfengisvarnadeild, þá var húsið enn
í smíðum, en formleg vígsla fór síð-
an fram árið 1957 eins og áður segir.
Langþráðu takmarki var náð
Heilsuverndarstöðin starfaði sem
ein heild með margþættu starfi, sem
allt stefnir að sama marki, þ.e. auk-
inni heilbrigði og hreysti bæjarbúa.
Glæsilegur árangur varð af starf-
semi Heilsuverndarstöðvar Reykja-
víkur eins og dæmin sanna. Þegar í
upphafi var opnað útibú í Lang-
holtsskóla og síðar í Árbæ og Breið-
holti
En tímarnir breytast og með lög-
um um heilbrigðisþjónustu, sem
tóku gildi 1. janúar 1974, er kveðið á
um heilsugæslustöðvar, sem eiga að
veita alhliða heilbrigðisþjónustu í
hverfinu þar sem fólkið býr og þar
með heilsuvernd. Þá þegar var farið
að ræða um hvert yrði hlutverk
Heilsuverndarstöðvar Reykjavíkur.
Niðurstaðan varð sú að þar yrði
miðstöð heilsuverndar á landsvísu.
Það var verðugt hlutverk. Miðstöð
heimahjúkrunar var komið á lagg-
irnar, hún flutti að vísu úr Heilsu-
verndarstöðinni; Miðstöð mæðra-
verndar, Miðstöð heilsuverndar
barna, sem sinna sérhæfðari þjón-
ustu, hafi heilsugæslustöðvarnar
ekki tök á því, auk þess að vera að-
setur stjórnsýslu heilsugæslunnar.
Heilsuverndarstöðin skyldi jafn-
framt vera bakhjarl og leiðbeinandi
fyrir heilsugæslu alls landsins, móta
stefnu, gefa út fræðsluefni, halda
ráðstefnur o.s.frv., með öðrum orð-
um vera móðurskip.
Húsið hentaði afar vel fyrir þessa
breyttu starfsemi, starfsfólki leið
þar vel, vildi vera þar og það þekkt
sem Heilsuverndarstöðin.
„Heilsuverndarstöð Reykjavíkur
var frá upphafi stærsta heilsuvernd-
arstöð landsins og allt frá því að
lögð voru fram fyrstu drög að bygg-
ingu hennar var til þess ætlast, að
hún gegndi forystuhlutverki í
heilsuverndarmálum landsmanna.“
Þetta segir í bréfi Vilmundar Jóns-
sonar til bæjarstjórnar árið 1934 og
var áréttað í vígsluræðu formanns
Heilsuverndarstöðvarinnar árið
1957.
Hvað gerðist ?
Hinn 31. maí 2005 upplýsti borg-
arstjóri í fjölmiðlum, að ákveðið
hefði verið að selja Heilsuverndar-
stöðina. Það hafði tekið 31 ár að
komast að þessari niðurstöðu, kom
hún þó starfsmönnum í opna
skjöldu. Ástæðan var sú að sam-
komulag náðist ekki milli eigenda,
þ.e. ríkis og Reykjavíkurborgar, um
kaupin sem varð til þess að hún var
auglýst til sölu. Ríkið taldi sig ekki
geta keppt við hæsta tilboðið, en svo
virðist sem það hafi verið eina
markmið Reykjavíkurborgar. Að-
eins Frjálslyndi flokkurinn lagðist
gegn sölunni, en þrátt fyrir ötula
baráttu Ólafs Magnússonar borg-
arfulltrúa flokksins var hann ofurliði
borinn.
Hugsjónir fara fyrir lítið, þegar
peningar eru annars vegar. Ríkið
rekur heilsugæsluna og hefði því
verið eðlilegt að það hefði keypt
þessi 60% af borginni fyrir þá starf-
semi.
Húsið er friðað en svo ótrúlegt
sem það er fylgdu engar kvaðir söl-
unni um hvers konar starfsemi
mætti fara þar fram, hefði þó mátt
gera þá kröfu, að þar færi fram
menningarleg og virt starfsemi sem
væri samboðin Heilsuverndarstöð-
inni, peningar voru hins vegar leið-
arljósið. Nú hefur komið í ljós, að
allt bendir til að þetta brambolt
verði dýrara þegar upp er staðið, en
hefði starfsemin fengið að vera kyrr
í sínu eigin húsi. Til hvers var þetta
óheillaverk þá unnið?
Það kom á daginn að kaupandinn
virtist ekki geta nýtt hana og var
hún hvað eftir annað auglýst til sölu.
Nú hefur verið upplýst, að hún var
seld í janúar s.l. en af einhverjum
ástæðum var það ekki gert opinbert
fyrr en 20. febrúar s.l. Hinn nýi eig-
andi ætlar sér að reka þar hótel
samkvæmt fréttum. Það er kannski
ekki verra en hvað annað úr því sem
komið er. Þótt engin kvöð hafi fylgt
sölunni er hinn nýi eigandi bundinn
því að húsið er friðað og vonandi
tekst vel til. Þetta er sorgarsaga,
enginn áhugi eða metnaður gagn-
vart húsinu sjálfu, þeirri starfsemi
sem þar fór fram og sögulegum
verðmætum. Þessi óskiljanlega
ákvörðun að selja Heilsuvernd-
arstöðina hefur ekki fengið þá um-
ræðu sem henni ber, enginn hefur
Heilsuverndar-
stöð Reykjavíkur
– in memoriam
Heilsuverndarstöð Reykjavíkur var vígð fyrir 50
árum og breytti miklu í íslenskri heilbrigðisþjón-
ustu. Bergljót Líndal fjallar um sögu Heilsu-
verndarstöðvarinnar og þýðingu hennar.