Morgunblaðið - 01.04.2007, Blaðsíða 24

Morgunblaðið - 01.04.2007, Blaðsíða 24
sagnfræði 24 SUNNUDAGUR 1. APRÍL 2007 MORGUNBLAÐIÐ Þ essi bók á sér býsna langan aðdraganda, því ég byrjaði á henni í árs- byrjun 1984. Ætli þetta sé ekki Íslandsmet í meðgöngu bókar, slær alla vega út sögu Ólafs Thors, sem Matthías Jo- hannessen sagðist hafa verið með í smíðum í 16 ár. Þetta er reyndar bara fyrsta bindið og gefið út sem sjálfstætt verk og ekkert er afráðið um fram- haldið. En hin bindin tvö bíða og ég leyfi mér að vona að útgáfa annars bindisins sé í sjónmáli.“ Það var stjórn Dagsbrúnar, sem réð Þorleif til þess að skrifa sögu félagsins og varði hann til þess tíu árum. Þegar ég spyr af hverju bók- in sé ekki löngu komin út verst hann allra frétta og þegar ég geng frekar á hann segist hann ekki vilja velta sér upp úr fortíðinni nú þegar bókin lítur dagsins ljós. „Það er yndislegt að hafa hana loksins á milli handanna,“ segir hann og flettir ástúðlega. „Nú geta menn dæmt verkið af sjálfu sér, metið það eftir eigin forsendum. Þetta er ekki hetjusaga forystu- mannanna, heldur reyni ég fyrst og fremst að draga fram aðbúnað og umhverfi hins almenna félags- manns, ekki einasta kjarabarátt- una, heldur líka annað félagsstarf og lifnaðarhætti eins og fæði, klæði og húsnæði. Þessir hlutir skiptu ekki síður máli en kaupið. Þegar rætt var við einn af stofnendum Dagsbrúnar á efri árum og hann beðinn að líta um öxl og nefna ein- hvern einn atburð, sem hann teldi að hefði skipt mestu máli, svaraði hann: „Þegar gúmmístígvélin komu!“ Ég hafði enga hugmynd um það hvenær stígvélin komu og fór að leita svars. Eftir því sem ég komst næst varð stígvélavæðingin 1923. Ég hafði aðgang að ljósmyndum sem eru lýsandi fyrir kjör verka- fólks á þessum tíma. Finnist fólki texti minn ríma við þessar myndir, þá má ég vel við una.“ Bókin kemur út sem 19. bindið í ritröðinni Sagnfræðirannsóknir – Studia Historica, sem er merkt Há- skólaútgáfunni og er samvinnuverk- efni arftaka Dagsbrúnar; Eflingar stéttarfélags og Sagnfræðistofn- unar Háskóla Íslands. Frá Kaliforníu til Moskvu Þorleifur segir, að sú töf sem hafi orðið á útgáfunni hafi valdið því að verkið var stöðugt uppfært með til- liti til nýjustu rannsókna og heim- ilda. „Það er langt síðan það hófst en stutt síðan því lauk. Það hefur ekki liðið sá dagur, að ég hafi ekki hugsað eitthvað um það og engir tveir án þess að ég ynni eitthvað að því. Fram á síðasta dag voru nýjar heimildir að koma fram í rann- sóknum hér og í nágrannalönd- unum og þær hef ég nýtt mér eftir föngum. Ég hugsa að efniviður einskis annars verks um íslenzka samtímasögu sé sóttur jafn víða, því ég styðst við heimildir frá Kali- forníu og Moskvu, Skandinavíu, Þýzkalandi, Amsterdam og Íslandi. Það er rétt að taka fram, að Dagsbrún átti gríðarlegt safn bréfa og gerðabóka, en gerðabók fyrir 1917–26 vantaði og er hún enn ófundin. Þessi tími var því svarthol í sögunni, en svo gat ég dekkað hann með efni úr ólíkum áttum. Ásgeir Pétursson, flugmaður í Kaliforníu; sonur Péturs G. Guð- mundssonar, sem var einn af stofn- endum og formönnum Dagsbrúnar, gaf Dagsbrún skjalasafn föður síns með ýmsum gögnum frá 1906–1940. 1992 fór ég til Moskvu og þar í mið- stöð skjalavörzlu og rannsókna á sviði samtímasögu lá mikill fróð- leikur í skýrslum sem íslenzkir kommúnistar höfðu gefið um póli- tíkina og verkalýðsmálin á Íslandi 1921–1940. Þetta voru býsna ít- arlegar skýrslur og góðar. Í Amst- erdam voru höfuðstöðvar Alþjóða- sambands flutningaverkamanna, annars alþjóðasambandsins, sem Dagsbrún gekk í, en þegar til kom töldu menn lítinn ávinning að aðild- inni og Dagsbrún hætti að borga félagsgjöldin og var á endanum tek- in af félagaskrá. En þarna fann ég skýrslur og bréf frá árunum 1923– 1930, m.a. frá Héðni Valdimarssyni og Pétri G. Guðmundssyni. Menn voru í miklu og góðu sambandi, þótt langt væri á milli.“ Dramatísk saga einstaklinganna „Þetta er feikilega dramatísk saga, saga fólks sem stendur í straumi mikilla breytinga og berst við að beina honum í heillavæn- legan farveg fyrir sig og börnin sín. En ef við stiklum meginstraum- inn verður fyrst fyrir fæti, að Verkamannafélagið Dagsbrún var stofnað, þegar hlutfallsleg fjölgun Reykvíkinga var í hámarki, aldrei hefur íbúafjölgunin verið jafnör. Félagið var barn síns tíma; verka- lýðsfélög voru til úti í heimi og menn fylgdust vel með því sem þar gerðist í félagsmálum og verkalýðs- málum. Félagið varð fljótlega fjöl- mennt, með 600 félagsmenn í 10.000 manna bæjarfélagi. Það var hins vegar ekki að sama skapi sterkt fyrstu árin. Menn einbeittu sér ekki bara að beinharðri kjarabaráttu. Þetta voru svo stórhuga menn. Þeir voru ein- att að spá og spekúlera. Dagsbrún bauð fram í bæjarstjórnarkosn- ingum 1908 og stofnaði fyrirtæki; pöntunarfélög og kaupfélög, en slíkt var almennt ekki tengt við verkalýðsfélög. Og félagið stuðlaði að betri næringu verkafólks með garðrækt og betri híbýlum með byggingu verkamannabústaða. Fyrstu verkamannabústaðirnir í Reykjavík risu ekki við Hringbraut, heldur við Bergþórugötu, þar sem Byggingarfélag Reykjavíkur reisti þrjú hús 1919–20 og stendur eitt þeirra enn. Dagsbrúnarmenn gerðu tilraun til verktakastarfsemi með því að bjóða í uppskipunarvinnu við höfn- ina. Þegar saga Dagsbrúnar er borin saman við það sem gerðist erlendis vekur athygli sú djörfung og dýna- mík sem réð ferðinni hér á landi. Menn voru svo óbundnir og óhræddir við að brydda upp á nýj- ungum. Meðal fyrstu verka Dagsbrúnar var að koma vinnutímanum í fastar skorður. Árið 1920 var gerður samningur um fasta neyzlutíma, sem atvinnurekendur greiddu að hluta fyrir, þannig að vinnudag- urinn var tólf stundir, raun- vinnutími dagvinnu tíu stundir, en greitt fyrir ellefu! Þar með komst á sú venja að gefa ábót á laun með greiðslu fyrir hluta neyzlutímans. Útlendingar hafa oft hrist hausinn í forundran yfir þessu og spurt hvernig í ósköpunum hafi verið hægt í litlu þjóðfélagi að gera ein- falt mál svo flókið. En samskipti íslenzkrar verka- lýðshreyfingar og atvinnurekenda eru á fleiri máta frábrugðin því sem menn þekkja erlendis. Á fjórða ára- tugnum tókst samvinna þarna á milli, sem alltaf bjó undir þótt átök geisuðu á yfirborðinu. Lengi vel þekktist til dæmis ekki annars stað- ar að atvinnurekendur innheimtu félagsgjöld fyrir verkalýðshreyf- inguna. Hér voru menn óhræddir við að fara sínar eigin leiðir og sagan er uppfull af framtaki, sem átti sér ekki fyrirmynd annars staðar. Þessi djörfung er held ég séríslenzkt fyr- irbæri og hennar sér enn stað, til dæmis í útrás íslenzkra fyrirtækja.“ Kreppuæfingar á hagvaxtartíma „Þriðji áratugurinn var kreppu- áratugur, sem kom við verkafólk sem aðra. Reyndar er hann í tölum talinn tími hagvaxtar, en ég kýs að líta á hann sem samfellt æfinga- tímabil fyrir kreppuna miklu, sem skall á 1931. Þótt góðæri væru, þá komu alltaf kreppusveiflur á móti. Á þessum sveiflukennda áratug börðust menn við að stækka félagið. Menn óttuðust frjálst aðstreymi fá- tækra vinnumanna úr sveitunum og reyndu allt hvað af tók að fá for- gangsrétt til vinnunnar. Það fengu þeir þó ekki. Héðinn Valdimarsson vildi til dæmis taka upp að danskri fyrirmynd að Dagsbrúnarmenn gengju með merki á sér svo hægt væri að takmarka aðgang ófélags- bundinna manna að atvinnunni. 1930 var Dagsbrún loksins orðið það sterk, að félagið gat beitt hand- afli til þess að tryggja sínum mönn- um forgang.“ Þrettán verkföll stóðu í 45 daga „Þegar litið er til verkfalla þessa tímabils, sem bókin spannar, má skipta því í þrennt; 1906–1910 hag- vaxtarskeið án verkfalla, áratug- urinn 1911–20 hagvaxtarskeið með tveimur verkföllum og þriðji ára- tugurinn, sem kallaði á átök, sem voru mjög skammvinn og óskipu- lögð; Dagsbrún háði þá þrettán verkföll, sem stóðu í 45 daga. Fyrst glitti í skipulag verkfalla 1923 og í samúðarverkfalli Dags- brúnar 1926 var verkfallsvörzlu beitt í fyrsta skipti. Síðan eykst skipulagið með stígandi fjórða ára- tugarins. Þá breytast átökin úr illa skipulögðum skyndiverkföllum í strategíska baráttu og eftir 1942 er hægt að tala um tíma stórstyrjalda, þar sem Dagsbrún var herfræðilegt stórveldi. En nú er ég kominn langt fram úr þessu fyrsta bindi!“ Morgunblaðið/Kristinn Loksins, loksins Þorleifur Friðriksson með fyrsta bindi sögu Dagsbrúnar, sem hann byrjaði á 1984. Ljósmynd/Þorleifur Þorleifsson Kolun skips Strákur fylgist með þegar þeir fullorðnu setja kolin um borð. Ljósmynd/Óskar Gíslason Fyrstu verkamannabústaðirnir Byggingarfélag Reykjavíkur reisti fyrstu verkamannabústaðina við Bergþórugötuna, þ.á m. húsin tvö til hægri og stendur annað enn. Myndin er tekin til norðurs af Skólavörðuholti og er skólavarðan í forgrunni. » Menn einbeittu sérekki bara að beinharðri kjarabaráttu. Þetta voru svo stórhuga menn. Þeir voru einatt að spá og spekúlera. Ljósmynd/Guðbjartur Ásgeirsson Lífið er saltfiskur Þurrkuðum saltfiski staflað á vörubíl. Stígvélin voru stærsta bótin Við brún nýs dags nefn- ist nýútkomin saga Verkamannafélagsins Dagsbrúnar 1906–1930. Freysteinn Jóhannsson ræddi við höfundinn; Þorleif Friðriksson. freysteinn@mbl.is
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.