Sjómannablaðið Víkingur - 01.12.1999, Blaðsíða 40

Um réttarstöðu skipverja
þegar útgerð fiskiskips er hætt
Jónas Haraldsson hdl.
Hér á eftir verður reynt að gera grein fyrir því, hver réttarstaða
skipverja er, þegar útgerð fiskiskips er hætt, sem felur í sér að
skipinu er lagt til frambúðar og kvóti þess eða það sem eftir er af
honum, fluttur á annað skip sömu útgerðar eða seldur. Hvorki í
kjarasamningum sjómanna og útvegsmanna né sjómannalögum
nr. 35/1985 eru ákvæði, sem taka beint á slíkum tilvikum. Engin
dómafordæmi eru til um þau tilvik að skipi er lagt varanlega,
eingöngu í þeim tilvikum, þar sem ekki hefur verið um það deilt
að skipi er lagt tímabundið. Af þeim sökum þarf að leiða rétt
sjómannsins af grundvallarreglum vinnuréttar, ákvæðum
sjómannalaga, sem og dómafordæmum Hæstaréttar, sem hér á
eftir verður gerð tilraun til að gera.
Ákvæði kjarasamninga
Við ráðningu í skipsrúm er það tilgangur og alger forsenda
ráðningar sjómanns á fiskiskip að skipið stundi fiskveiðar, þar sem
tekjumöguleikarnir hjá sjómanninum liggja. Stöðvanir vegna
vélabilana, viðgerða eða stutt stopp milli úthalda á bátum, sem
stunda vertíðabundnar veiðar, eru atvik sem tilheyra fiskveiðum
og hluti af eðlilegum rekstri skips, enda verður ekki skipum
haldið úti allt árið, án þess að til slíkra tímabundinna stöðvana
komi. Sama gildir um veiðar skuttogara og vinnsluskipa. Á þessu
taka ákvæði kjarasamninganna, hvernig með skuli fara, hvað
vinnu og laun snertir meðan slíkt tímabundið ástand varir.
Kjör sjómanna byggjast á svokölluðu hlutaskiptakerfi, þar sem
hver og einn skipverji fær í laun ákveðinn hlut af verðmæti aflans,
eins og alkunna er. Þótt þetta sé megin reglan, þá eru ákvæði í
kjarasamningunum um það að á milli úthalda skips, skuli greiða
tímakaup miðað við þann tímaljölda og þann tíma dags, sem
unnið er. Þá eru sérstök ákvæði um slippfararkaup, þegar skip er
til viðgerða eða breytinga, áður en næsta úthald hefst. Á skut-
togurum og vinnsluskipum gilda ákveðnar reglur milli úthalda,
þar sem vinna unnin í hafnarfríinu er greidd með yfirvinnukaupi,
næstu 7 dagar sem unnir væru með tímakaupi, en þeir dagar, sem
umfram eru þangað til næsta veiðiferð hefst með kauptryggingu,
hvort heldur unnið er eða ekki. Hér er um eðlileg frávik og
óhjákvæmileg í úthaldi skipanna að ræða.
Skipi lagt
Skipverjar þurfa því að sætta sig við það tímabundið að lækka
verulega í launum, sem felst í því að þurfa að vinna á tímakaupi í
stað hlutar, þann tíma sem skipinu er ekki haldið úti til veiða um
stundarsakir vegna bilana, viðhalds eða milli veiðitímabila. Allt
eru þetta hefðbundin tilvik og innan ramma eðlilegs úthalds og
reksturs fiskiskips. Á hinn bóginn er yfirmanni á þriggja mánaða
uppsagnarfresti, óskylt að sætta sig við að hanga yfir skipinu í
tímavinnu, þar sem það liggur bundið við bryggju eftir að búið er
að leggja því til lengri tíma eða hætta alfarið útgerð þess, og starfa
á tímakaupi vikum og jafnvel mánuðum saman sem vaktmaður
eða í einhverju gaufi um borð til málamynda, þar sem stundum
liggur beint fyrir að ekkert eigi að gera fyrir skipið.
Ástæður þess að skipi er lagt geta verið þær, að
útgerðarmaðurinn hefur ekki lengur fjárhagslegt bolmagn til að
gera skipið út, en oftar en ekki er ástæðan sú, að skipi er lagt af
fjárhagslegum hagkvæmniástæðum útgerðarmannsins. Hann sér
hag í því að leggja skipinu og færa aflaheimildirnar yfir á annað
skip sitt eða hreinlega selja þær, til að fjármagna rekstur annarra
skipa sinna eða nota söluandvirði kvótans til einhvers annars.
Framsalsrétturinn sem kvótakerfið býður upp á hefur leitt til þess
að mörgum skipum hefur verið lagt á undanförnum árum vegna
þessa hagræðingar-möguleika, sem ekki voru fyrir hendi fyrir
útgerðarmenn hér á árum áður. Vissulega er þetta góður kostur
fyrir útgerðarmanninn að geta ráðstafað kvóta skips síns yfir á
annað skip sitt eða út og suður, ef því er að skipta, en þessi frjálsi
framsalsréttur útgerðarmannsins skerðir þó ekki réttarstöðu
skipverjanna að neinu leyti. Slík hagræðing útgerðarmannsins
40
SJÓMANNABLAÐIÐ VÍKINGUR