Sjómannablaðið Víkingur - 01.12.1999, Blaðsíða 42

irnir þyrftu því ekki að sætta sig fyrirvaralaust við slíkar róttækar
breytingar á umsaminni hefðbundinni vinnutilhögun, sem fæli
auk þess í sér verulega lækkun launa. Verksmiðjueigandinn yrði
að tilkynna slíkar breytingar með þriggja mánaða fyrirvara, nema
uppsagnarfrestur viðkomandi væri skemmri tími. Afleiðingum
lokunarinnar gæti atvinnurekandinn ekki velt yfir á launþegann,
eins og um óviðráðanleg atvik væri að ræða, sem hann réði ekki
yfir. Hér er um fjárhagslega ákvörðun atvinnurekandans að ræða,
en afleiðingarnar af lokun verksmiðjunnar verður hann sjálfur að
bera, en veltir þeim yfir á launþegana. Hér gildir almenna matið
í þessum efnum. Hverjum stendur næst að bera afleiðingarnar af
lokun verksmiðjunnar í hagræðingarskyni. Tvímælalaust
atvinnurekandanum í þessu tilviki.
Brostnar forsendur
Eins og nefnt var hér að framan, þá gilda almennar reglur
vinnuréttar um sjómenn, auk ákvæða sjómannalaga. Samkvæmt
vinnurétti er launþega heimilt að ganga frá (rifta) ráðningu sinni
bresti forsendur ráðningarinnar verulega. Komi í ljós eftir að
ráðning hefur átt sér stað, að staða mála hefur verulega breyzt á
þann veg, sem launþeginn með sanngirni gat ekki séð fyrir við
ráðningu sína, þannig að ráðningarsamningurinn verður verulega
annar og verri fyrir launþegann en í upphafi var gengið út frá, þá
getur launþeginn rift ráðningarsamningnum. Gerður er
greinarmunur á brostnum forsendum og hins vegar röngum
forsendum þar sem forsendur ráðningar reynast rangar frá
upphafi ráðningarinnar, sem líka varðar riftun, t.d. þegar í ljós
kemur að viðkomandi skip hefur ekki veiðileyfi eða sjómaðurinn
hefur ekki starfsréttindi til að gegna starfinu.
Ákvæði sjómannalaga
Þótt grundvallarreglur vinnuréttar taki einnig til sjómanna, þá
gilda um réttarstöðu sjómanna á íslenzkum skipum fyrst og fremst
ákvæði sjómannalaga nr. 35/1985. I II — 3. kafla laganna, þ.e. 16.
— 22.gr. eru ákvæði um rétt skipverja til að krefjast lausnar úr
skiprúmi, þar sem tilgreind eru ákveðin atvik, sem heimila
skipverjanum slíkt. Byggjast þau á þeim sjónarmiðum um
svokallaðar brostnar forsendur. Athyglivert er, að í greinargerð frum-
varpsins að sjómannalögum, þar sem fjallað er almennt um ákvæði
kafla II — 3, segir að byggt sé á sömu grundvallarreglum og í
ákvæðum eldri sjómannalaga nr. 67/1963, en í frumvarpinu séu
nokkur nýmæli, sem feli í sér kjarabætur til sjómanna. Með þessum
síðast greindu orðum um kjarabætur til sjómanna er greinilegt að
vilji löggjafans hefúr staðið til þess að rýmka og efla réttarstöðu
sjómanna enn frekar frá þágildandi sjómannalögum, sem sést víðar
í núgildandi lögum,sbr. t.d. í 4. gr. laganna. 1 því sambandi má
benda á að Hæstiréttur hefur tekið þessi ummæli í greinargerðinni
beint upp í dóm sínum í H.R.D. 1988 — 943, þar sem verið var að
fjalla um réttarstöðu sjómanns við sölu á skipi. Sýnir það hvaða
áherzlu dómurinn leggur á réttarstöðu sjómannsins, eins og fram
kemur í mörgum dómum hans.
Dómar Hæstaréttar
Þrátt fyrir að í 16. — 22.gr. sjóml. séu talin upp fjölmörg
tilgreind tilvik, þar sem sjómanni er heimilt að rifta
ráðningarsamningi sínum fyrirvaralaust vegna brostinna
forsendna, þá er ekki um tæmandi tilvik að ræða. Hefur
Hæstiréttur í nokkrum tilvikum dæmt að sjómanni hafi verið
heimilt af öðrum ástæðum að rifta ráðningarsamningi sínum
fyrirvararlaust vegna brostinna forsendna og dæmt sjómanninum
skaðabætur, sem nemur meðalbótalaunum í uppsagnarfresti, skv.
ákvæðum sjómannalaga. Má hér nefna tilvik, þar sem sjómaður
var ekki lögskráður í H.R.D. 1984 — 1462. Ekki farið
nákvæmlega eftir ákvæði um helgarfrí í kjarasamningi í H.D.R.
1987 — 1339. Réttindalaus skipstjóri við stjórnvölinn í H.R.D.
1989 — 599. Þá mætti nefna ýmisleg tilvik, sem samkvæmt
almennum reglum vinnuréttar heimila fyrirvaralausa riftun, svo
sem gjaldþrot atvinnurekandans, vangreiðsla launa o.s.frv..
í öllum þessum dómum taldi Hæstiréttur, að forsenda væri
brostin fyrir áframhaldandi ráðningu, sem heimilaði
sjómanninum fyrirvaralausa riftun með tilheyrandi
skaðabótarétti, þótt deila megi um það, hversu alvarleg dlfellin
voru í þessum þremur tilgreindu tilvikum, hvað brostnar
forsendur fyrir ráðningunni snertir. Er athyglisvert að bera saman
þessi þrjú tilvik við það tilvik, sem hér er til umfjöllunar.
Það telst brostin forsenda fyrir ráðningunni, sem skapar
skaðabótarétt í uppsagnarfresti, að mati Hæstaréttar að
viðkomandi sjómaður er ekki lögskráður eða skipstjórinn er ekki
með undanþágu eða ekki er farið nákvæmlega eftir kjarasamningi
um töku helgarfrís, og viðurkennt er, að ekki er hægt að svipta
sjómann fyrirvaralaust sérsamningsákvæðum, sem hann hefur
samið um umfram kjarasamninga. Með þá staðreynd í huga þá
hlýtur það að segja sig sjálft, að sé sjómaður sviptur mögu-
leikanum á því að starfa sem hlutaráðinn sjómaður, sem er
ákvörðunarástæða hans við ráðninguna, en í stað þess boðið starf
sem vaktmaður á tímakaupi, þá sé sjómanninum lögmætt að rifta
ráðningu sinni með tilheyrandi bótarétd. Ekki kæmi til að sjó-
maðurinn þyrfti hér að kvarta fyrst, áður en hann riftir ráðningu
sinni, eins og oft er krafizt, áður en ráðningarsamningi er rift, til
þess að gefa atvinnurekandanum kost á að bæta ráð sitt, ef svo
mætti orða það. Hér liggur þó ljóst fyrir, að slfkt breytti engu í því
tilviki, sem hér er til umfjöllunar, því útgerðarmaðurinn hefur
þegar tekið þá ákvörðun að leggja skipinu til frambúðar, sem sést
oft bezt á því, að búið er að taka kvótann af skipinu og setja skipið
á söluskrá. Utgerðarmanni skipsins er því orðið ómögulegt, að
efna ráðningasamninginn, eins og til var stofnað í upphafi
ráðningartímans. Ekki losar það heldur útgerðarmanninn undan
ákvæðum laga og réttar, þótt hann byði sjómanninum starf um
borð í öðru skipi sínu, jafnvel þótt um systurskip væri að ræða.
Sjómaðurinn heldur sínum fulla bótarétti skv. sjómanna-
lögunum, enda ráðinn á ákveðið skip útgerðarinnar.
Ráðningunni ekki rift
Einni spurningu er þó ósvarað í þessu sambandi. Hver er
réttarstaða skipverja, sem ekki riftir ráðningu sinni, þegar útgerð
skips er hætt, heldur starfar áfram væntanlega í uppsagnarfresti,
42
SJÓMANNABLAÐIÐ víkingur