Náttúrufræðingurinn - 2001, Blaðsíða 95

6. myncl. Jökulnúið gnœs í Finnlandi.
(Þorleifur Einarsson 1991, bls. 208.)
ískur en hinn neðri granúlítískur. Geisla-
virku efnin í granítinu, einkum 40K, mynda
varmann í efri hluta skorpunnar þegar þau
sundrast. Þetta rímar við aðra niðurstöðu
sem athugulir menn höfðu komist að,
nefnilega að elstu hlutar meginlands-
skjaldanna eru granúlít en yngri hlutarnir
granít - tímans tönn nagar graníthlutann
smám saman ofan af granúlítinu sem þá
birtist á yfirborði.
■ „EVRÓPUSNIÐ"
OG MYNDUN
MEGINLANDS-
SKORPU
Á síðustu áratugum 20. aldar sameinuðust
allmörg Evrópulönd um rannsóknarverkefni
sem nefndist „European Geotraverse“
(Wedepohl 1995). Ein niðurstaðan er 8.
mynd, sem sýnir snið gegnum jarðskorpu
Vestur-Evrópu frá Eystrasalti til Mið-
jarðarhafs. Þar kemur fram það sem áður var
spáð, að undir þykkum setlögum er lagskipt
skorpa; efri hlutinn er granít og gnæs en
neðri hlutinn ýmiss konar granúlít. Neðan
við Moho-mörkin tekur svo möttullinn við
(V = 8 km/sek.).
1 ljósi þessa verður ný meginlands-
skorpa til í rótum fellingafjalla, en eins og
áður sagði myndast þau yfir niður-
streymisbeltum. Sýnt hefur verið fram á að
í setbunka með meðal-efnasamsetningu
grávakka er varmamyndun af völdum
geislavirkra efna hraðari en varmatapið ef
setbunkinn er meira en 40 km þykkur. Þá
hitnar bergið upp „af sjálfu sér“, mest
neðarlega í bunkanum þar sem varmatap
er minnst. Þar kemur að lágbrœðslupunkti
(eutectic) bergsins er náð, lágbræðslu-
hlutinn safnast í lög (gnæs, 2. og 6. mynd)
sem síðan sameinast í stærri massa sem
rísa í átt til yfirborðsins - það heita granít-
hleifar og einkenna kjarna fellingafjalla.
Eftir því sem fellingafjöllin rísa eykst
rofhraðinn og efni berst burt með straum-
vötnum og stundum jöklum. Við það rís
fellingakeðjan líkt og skip sem verið er að
afferma, því djúpar rætur hennar eru miklu
eðlisléttari en möttullinn sem hún flýtur á
(1. tafla).
7. mynd. Jarðhitastigull A er eins og vœnta
mœtti ef meginuppspretta varmastreymis
við yfirborð vœri í jarðmöttlinum. Jarð-
hitastigull B er luns vegar afleiðing þess að
verulegur hluti varmamyndunar er í efri
liluta skorpunnar. Miðað við feril A vœri
hiti í botni 10 km djúprar borholu um
400°C en samkvœmt ferli B 100°C.
173