Náttúrufræðingurinn - 2002, Síða 69

djúpstraumar. Þeir fara sér hægt og er erfitt
að mæla þá. Landslag hafsbotnsins hefur
mikil áhrif á rennsli straumanna. Djúp-
straumar hafsins stjórnast af massajafnvægi
og hitajafnvægi hafsins. Þar sem kalt vatn
sekkur, eins og t.d. í Norður-Atlantshafi,
kemur í staðinn hlýtt vatn frá miðbaug sem
yfirborðsstraumur (Golfstraumurinn).
Á jörðinni eru tveir aðalmyndunarstaðir
djúpsjávar. Annar er í Noregs- og Græn-
landshafi og hinn í Weddelhafi við Suður-
skautslandið. í upphafi er það kuldinn í
andrúmsloftinu sem kælir sjóinn, síðan frýs
vatnið og skilur eftir saltari, kaldari og
þyngri sjó sem sekkur og myndar djúpsjó
Norður-Atlantshafsins og djúpsjó Suður-
skautslandsins. Myndun djúpsjávar í Norður-
Atlantshafi nemur urn 10 x 106 m3/sek.
Samskonar djúpsjávarmyndun á sér ekki
stað í Norður-Kyrrahafi vegna þess að þar
er selta of lítil og yfirborðssjórinn nær ekki
þeim eðlisþunga sem til þarf.
Streymi djúpsjávar á okkar tímum
stjórnast aðallega af hitamun. Rannsóknir á
öðrum tímabilum jarðsögunnar benda þó til
þess að t.d. á Krítartímabilinu hafi hringrás
djúpsjávarstrauma fyrst og fremst stjórnast
af seltumun. Ástæðan er sú að þá var hafið
almennt inun hlýrra en nú er.
Eins og áður hefur verið getið er lóðrétt
blöndun í hafinu takmörkuð nema á þeim
svæðum þar sem djúpsjór leitar upp á
yfirborðið. Iðustraumar geta samt sem áður
blandað saman yfirborðssjó og djúpsjó. Þau
svæði hafa hæst næringarstig þar sem
næringarríkur djúpsjórinn leitar upp á yfir-
borð. Þar eru gjöfulustu fiskimið heimsins
og er eitt slíkt svæði við strendur íslands.
Komið hafa fram kenningar um að
breytingar á hafstrauinum valdi hlýskeiðum
eða jökulskeiðum. Bandaríski jarðefna-
fræðingurinn Wallace Broecker við
Columbiaháskóla hefur bent á að verulegur
varmaflutningur eigi sér stað frá miðbaug til
norðlægra svæða með hafstraumum.
Stöðvist þessi varmaflutningur er hætta á að
veðurfar kólni á norðurhveli þannig að ísöld
skelli á. Má nefna mikilvægi Golfstraumsins í
þessu sambandi, en hann flytur varma til
Norður-Atlantshafs. Broecker telur einnig
að hlýnun í andrúmslofti jarðar vegna
gróðurhúsaáhrifa kunni að breyta strauma-
kerfi heimshafanna (Graedel og Crutzen
1993). Rannsóknir á ískjörnum úr Græn-
landsjökli sýna að loftslag jarðarinnar getur
breyst mjög hratt frá hlýskeiði yfir í ísöld,
jafnvel á nokkium áratugum (Calvin 1998).
Þá er talið að Golfstraumurinn geti hugsan-
lega breytt um stefnu og hætt að l'lytja
varma til Norður- Evrópu (Calvin 1998).
Þessar kenningar kalla á frekari rannsóknir á
straumakerfi hafsins og hugsanlegum lofts-
lagsbreytingum. Jafnvel er mögulegt að í
framtíðinni verði hafstraumum og þar með
loftslagi jarðarinnar að einhverju leyti
stjórnað til þess að koma í veg fyrir
óæskilegar loftslagsbreytingar.
■ LI'FIÐ I' HAFINU
Lífið í hafinu er afar fjölbreytt og dreifist
ójafnt um hafið (Lalli og Parsons 1993).
Mikill hluti þess er smásæjarplöntur og dýr.
Oft er því haldið fram að frumframleiðsla
hafsins sé mjög mikil. í reynd er frum-
framleiðsla hafsins einungis örlítið meiri en í
eyðimörkum jarðar. Þau svæði eru fremur fá
þar sem lífræn framleiðsla hafsins er í raun
og veru ríkuleg. Þannig framleiðir rninna en
einn tíundi hluti hafsvæða jarðarinnar um
níu tíundu hluta af öllu lífrænu efni hafsins.
Lífríkið í hafinu er mjög háð hitastigi.
Hitastigið stjórnar hraða efnahvarfa sem
aftur á móti hefur áhrif á myndun ensíma í
frumum lífvera, sem hefur síðan áhrif á
vaxtarhraða, nýliðun og virkni tegunda.
Sjávarlífverur vaxa hraðar í hitabeltinu en
við pólana. Á móti kemur að meira er af
næringarefnum í köldum sjó, þannig að fleiri
sjávarplöntur vaxa á köldum svæðum.
Selta hafsins hefur einnig áhrif á lífverur.
Lífverur við ströndina flytja sig um set eftir
því hvernig seltuhlutfallið breytist yfir árið
og því hversu vel þær hafa aðlagast
seltubreytingum. Lífverur sem eru fastar við
botninn, eins og hrúðurkarlar (Balanus
balanus), loka t.d. skel sinni og hætta að
nærast ef seltuhlutlall verður óhagstætt.
Hrúðurkarlar þola þannig miklar seltu-
243