Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 81

erne havde faatt paa dette eng, borttog
bemeldte Jochulsaa aldeeles.
Þorvaldur Thoroddsen vitnar í fyrra
bréfið í athugagrein með Skýrslum um
Mývatnselda, sem hann gaf út (Safn til
sögu íslands IV, 404), en vegna smá-
vægilegrar yfirsjónar tímasetur hann
hlaupið í ágúst 1729. Sú skekkja hefur
gengið aftur til þessa dags. í bréfinu
lofar Benedikt að taka þingsvitni um
tjón af þessu hlaupi. Þingsvitnið hefur
ekki konrið í leitirnar. Er sennilegt að
það hafi aldrei verið tekið, m.a. vegna
þess að nýr maður tók við starfi stift-
amtmanns um þessar mundir, og
Benedikt e.t.v. talið fátt nýtt um málið
að segja. Jökulsárhlaupið 1730 virðist
einkunn hafa flætt yfir Vestursand. Það
hefur rekið smiðshöggið á þá eyðilegg-
ingu, sem varð þar árið 1729. Ekki
hafa fundist heimildir um eldgos í
Vatnajökli þetta ár. Er því hugsanlegt
að jarðhiti hafi valdið hlaupinu. Jökul-
stífluð lón koma síður til greina (Sig-
urður Þórarinsson 1950).
Hlaupið 1730 er síðasta stórhlaupið
í Jökulsá á Fjöllum, sem öruggar
heimildir eru til um. Ekki er útilokað
að áin hafi rumskað síðar á 18. öld. Þó
má sjá af þingsvitni 5. maí 1736 [6] og
skoðunargjörð 18. ágúst 1736 [7], að
jörðurn á Öxarfjarðarsandi sé enginn
voveiflegur skaði tilfallinn um nokkur
undanfarandi ár, nema „árið 1734 hafi
stórkostlegan sand borið upp á Byrgis
tún, sem þó sé að mestu aftur í stand
komið.“ Líklega hefur þar verið um
sandfok að ræða.
LANDAMERKI OG ÍTÖK
í gamalli heimild segir svo um
Skóga: „Tún er ekkert og hefur aldrei
verið.“ Svipuð ummæli eru í Jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns
um margar jarðir í Kelduhverfi og
Öxarfirði. Þarna kemur fram hvað
engjaheyskapurinn var ráðandi í lífs-
björg manna í þessum sveitum. Mátti
heita svo áður, að sandurinn vestan
Bakkahlaups væri sláandi engi, en
víða haugagras, þar sem áin hljóp yfir í
vorflóðum. Mjög góðar engjar voru og
í landi Skóga or Skinnastaðar.
Til þess að hægt sé að átta sig á
fornum heimildum um tjón af völdum
Jökulsárhlaupa, þarf að hafa hliðsjón
af því hvernig nytjaland á sandinum
skiptist á milli jarða. Sumarið 1983 var
rætt við nokkra bændur og aðra stað-
kunnuga menn til þess að fá grófa
hugmynd um landamerkin eins og þau
voru á 17. og 18. öld. Þau eru sýnd á
meðfylgjandi korti (5. mynd). Ekki
má þó taka kortið of bókstaflega.
Sums staðar er umdeilt hvar merkin
eru og annars staðar skortir upplýsing-
ar, enda yrði nákvæm rannsókn á
eignaskiptingunni mikið verk.
Landamerkin segja ekki alla söguna
um landsnytjar á sandinum, því að
ýmsar jarðir áttu engjaítök þar. Þessi
ítök eru líklega þannig til kornin að
menn fengu að slá spildur, sem land-
setar bestu jarðanna komust ekki yfir
að nytja. í Fylgiskjali 1 er lauslegt
yfirlit um engjaítök á Kelduhverfis- og
Öxarfjarðarsandi.
FARVEGURSTÓRÁR
Árni Óla skrifaði um Kelduhverfi í
Árbók Ferðafélags íslands 1941. Hann
var gagnkunnugur sveitinni, enda
fæddur og uppalinn á Víkingavatni. í
bók hans er ýmis skemmtilegur fróð-
leikur, sern ekki er til annars staðar.
Um Stórá segir hann nr.a. þetta (bls
54):
Áður en Stórá þornaði upp, var Sand-
urinn afkróaður af beljandi jökulvötn-
um á þrjár hliðar, en sjó á eina. Varð
þá ekki komist þangað öðruvísi en að
175