Náttúrufræðingurinn - 1987, Page 43

Ágúst Guðmundsson:
Kvikuhólf í gosbeltum íslands
INNGANGUR
Jarðeðlisfræðilegar rannsóknir á síð-
ustu árum benda til þess að möttullinn
undir Islandi sé að hluta bráðinn niður
á nokkur hundruð kílómetra dýpi (Be-
blo & Axel Björnsson 1980, Kristján
Tryggvason o. fl. 1983). Víðast er
kvikan aðeins fáeinir hundraðshlutar
af rúmmáli möttulsins, stærstur hluti
hans er því fast (en deigt) berg. Á 8—
10 km dýpi innan gosbeltanna, og 20—
30 km dýpi utan þeirra, er 5-14 km
þykkt lag þar sem kvikan er að meðal-
tali 10—25% af rúmmáli möttulsins
(Beblo o. fl. 1983, Gylfi Páll Hersir
o. fl. 1984, Axel Björnsson 1985,
Schmeling 1985). Þetta lag er talið
greina skorpu Islands frá möttlinum
(Hermance 1981, Sveinbjörn Bjömsson
1983) og verður hér nefnt kvikulag.
Gosbelti íslands skiptast í um 30
kerfi af gossprungum, togsprungum og
misgengjum, sem innihalda að auki oft
megineldstöð og kallast eldstöðvakerfi
(1. mynd). Sum eldstöðvakerfi, svo
sem Hekla og Torfajökull (Einar
Kjartansson & Karl Grönvold 1983,
Hjálmar Eysteinsson & Hermance
1985), þrjú vestustu kerfin á Reykja-
nesskaga (Sanford & Páll Einarsson
1982, Ágúst Guðmundsson 1986b), og
ef til vill Vestmannaeyjakerfið (Páll
Einarsson & Sveinbjörn Björnsson
1979, Sveinn Jakobsson 1979), sækja
kviku sína beint í þrær í kvikulaginu.
Önnur eldstöðvakerfi, svo sem Krafla
(Páll Einarsson 1978, Eysteinn
Tryggvason 1980), Askja (Haraldur
Sigurðsson & Sparks 1978a, Guð-
mundur Sigvaldason 1982) og Gríms-
vötn (Sigurður Steinþórsson 1977,
Haraldur Sigurðsson & Sparks 1978b,
Helgi Björnsson o. fl. 1982, Eysteinn
Tryggvason 1982), fá kviku sína,
a. m. k. að hluta til, úr grunnstæðum
hólfum, sem svo tengjast þróm í kvik-
ulaginu (2. mynd).
Mörg stór innskot hér á landi eru
vafalítið forn grunnstæð kvikuhólf, og
rannsóknir á þeim benda til þess að
slík hólf séu albráðin meðan þau eru
virk (Cargill o. fl. 1928, Ingvar B.
Friðleifsson 1977, Helgi Torfason
1979). Hér verður því gerður greinar-
munur á, og fjallað sérstaklega um,
albráðin kvikuhólf sem staðsett eru í
skorpunni, og hlutbráðnar kvikuþrœr
sem staðsettar eru í kvikulaginu á
mótum skorpu og möttuls (2. mynd).
Á síðustu árum hefur áhugi vaxið
mjög á myndun, og einkum þó al-
fræði, kvikuhólfa (Swanson & Casade-
vall 1983). Menn gera sér nú æ betur
grein fyrir þýðingu kvikuhólfa í
myndun og mótun úthafsskorpunnar á
plötuskilum (Casey & Karson 1981,
Náttúrufræöingurinn 57 (1-2), bls. 37-53, 1987
37