Náttúrufræðingurinn - 1954, Síða 6

148
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
fram á það, að gin- og klaufaveiki orsakast einnig af sóttkveikju,
sem er svo smávaxin, að hún smýgur gerilþéttar síur. Þessi nýfundni
sóttkveikjuflokkur gekk nú fyrst í stað undir nafninu: „síanlegar vírus-
tegundir“, og óx þekking manna á þeim mjög hægt allt fram á þriðja
tug þessarar aldar. Fíngerðari síur, mjög hraðgengar skilvindur og síð-
ast en ekki sízt rafeinda-smásjáin komu þá til sögunnar, og var þá
mögulegt að kynnast nánar þessum lífverum, sem nú eru almennt
nefndar vírusar.
Við skulum nú athuga nánar vírusana sjálfa, enda þótt erfitt sé
að gera sér grein fyrir þeim, vegna smæðar þeirra. Stærð gerlanna
er venjulega mæld í þúsundustu hlutum úr millimetra, þ. e. í my
(H), og er algengt, að gerilfruma sé um 0.3—1 my í þvermál, og
1—3 my á lengd, ef um stafgeril er að ræða. Þvermál á rauðu blóð-
korni í manni er ca. 7,5 my. En þetta er of stór mælikvarði fyrir
vírusana, þá verður að mæla í milljónustu hlutum úr millimetra,
þ. e. í millimy (mii) eða þúsundasta hluta úr my. Stærstu vírusar,
eins og bólusóttai’vírusinn, eru þá liðlega 200 millimy, en þeir smæstu,
eins og gin- og klaufaveiki-vírusinn, mænusóttar-vírusinn og inflú-
ensu-vírusinn, eru aðeins 10—15 millimy.
Lögun virusanna er svipuð og gerlanna, þ. e. þeir eru ýmist hnatt-
laga eða staflaga. Um útlit þeirra að öðru leyti er mjög lítið vitað.
Talið er þó, að þeir séu oft köntóttir eða teningslaga, og stundum
sést standa út úr þeim eins og horn eða hali, svo að lögunin minnir
helzt á sleggju með stuttu skafti.
Það er skiljanlega ekki hægt að greina neina innri gerð svo smárra
agna sem vírusanna, enda þótt gera megi þá sjáanlega í rafeinda-
smásjánni. En það hefur tekizt að efnagreina þá. Hefur komið i ljós,
að þeir eru gerðir af kirni eingöngu, en kirni er samband af svo-
kölluðum kirnissýrum og eggjahvítuefni, og eru þau efnasambönd
sérkennileg fyrir litnið og litningana í öllum frumukjörnum. Efna-
fræðilega og að byggingu eru vírusarnir þannig einfaldari en nokkr-
ar frumur. Þeir hafa ekkert frymi, og þeir samsvara ekki einu sinni
frumukjarnanum, heldur aðeins litninu, eða ef til vill aðeins hluta
þess.
Lifandi efni eða dautt?
Mjög er það einkennilegt, að sumir vírusar, einkum þeir, sem lifa
í jurtum, eru í kristalformi, þ. e. þeir virðast vera kristallað kimi
og samsvara þannig í eðli sinu venjulegum eggjahvítukristöllum, sem