Náttúrufræðingurinn - 1973, Blaðsíða 9

NÁTT ÚRUFRÆÐINGURINN
149
búa útgáfu á. Sú bók kom út árið 1943, og varð mikil og merk bók,
og hefur engu héraði landsins enn verið gerð svo góð skil á þessu
sviði. Hann bætti um fyrri athuganir sínar á sjávarseti og jökul-
minjum frá ísaldarlokum. Má þar til nefna, að hann kannaði ná-
kvæmar en áður jökulgarðinn mikla, sem liggur þvert yfir Suður-
landsundirlendið frá Efstadalsfjalli og austur að Vatnsdalsfjalli fyrir
ofan Fljótsldíð. Jökulgarður þessi liggur yfir Þjórsá við fossinn
Búða, og kenndi Guðmundur kuldakastið og framrás jökulsins við
fossinn (Búðaskeið). Hann leiddi gild rök að því, að framrás jök-
ulsins hefði orðið í síðasta kuldakasti ísaldarinnar fyrir 10000—11000
árum. Síðari rannsóknir benda eindregið til þess, að athuganir og
ályktanir Guðmundar hafi verið réttar. I bókinni er einnig gerð náin
grein fyrir hraunum og eldstöðvum í Árnessýslu svo og gerð og sögu
berggrunnsins. Af mörgum nýjungum í þessari bók var tilgátan um
myndunarhætti móbergsfjallanna, eða stapakenningin eins og hún
er nú nefnd, merkust. Hún markaði lok vangaveltna um uppruna
móbergsfjallanna, sem áður höfðu ýrnist verið talin til orðin við
jarðlagahagganir eða rof. Það voru einkum athuganir hans á mó-
bergsfjöllunum Hlöðufelli og Skriðunni, sem leiddu til þessarar til-
gátu. Guðmundur sýndi fram á, að móbergsfjöll hafa orðið til við gos
undir jökli. Annars vegar urðu til móbergshryggir, ef um gos á langri
sprungu var að ræða og gosefnin nægðu ekki til að hlaða þau upp úr
jökli. Hryggirnir eru gerðir úr bólstrabergi og harðnaðri gosmöl
— móbergi —, sem myndaðist við snögga kælingu bergkviku í leysing-
arvatni. Hins vegar mynduðust móbergsstapar, ef gos varð á stuttri
sprungu eða nær kringlóttu gosopi, og gosefnin nægðu til að hlaða
fjallið upp í gegnum jökulinn, enda hætti vatn þá að streyma í
gosrásina og náði því ekki lengur að kæla kvikuna, svo að hraun
tók að streyma og myndaði hraundyngju á kolli þess. Neðri hluti
stapans er vitaskuld svipaður að gerð og móbergshryggirnir. Stapa-
kenningin sannaði þar með kenningar dr. Helga Péturss um mynd-
un móbergsins sjálfs — að vísu greindi Guðmundur á milli gosmó-
bergs og setmóbergs, en hið síðarnefnda er set að uppruna. Á næstu
tveirn áratugum renndi Guðmundur styrkari stoðum undir kenn-
ingu sína, m. a. með rannsóknum á móbergsfjöllum á Miðsuður-
landi og Kili. Auk þess bættu ýmsir aðrir jarðfræðingar, einkum
íslenzkir, mörgum athugunum við og styrktu stapakenninguna. Enn-
fremur hafa ýmsir erlendir jarðfræðingar bætt jrar ýmsu við — og