Samvinnan - 01.08.1967, Qupperneq 18

HÖRÐUR BERGMANN:
UPPELDISHLUTVERK
SKÖLANS
Hér á landi virðist almenn-
ingur ekki velta mikið fyrir
sér starfi og hlutverki skól-
ans. Slíkar vangaveltur eru
eftirlátnar skólamönnum,
nefndum og sérfræðingum. I
tímariti kennarasamtakanna,
Menntamálum, hafa ný viðhorf
til skólastarfs oft verið kynnt
síðasta áratuginn, og öðru
hverju hafa ýmis vandamál
uppeldis- og skólastarfs verið
reifuð í blöðum og útvarpi. En
almenns áhuga eða þátttöku í
þeim umræðum verður ekki
vart. Ljóst er þó, að í þessum
efnum hefur þjóðin öll meiri
og minni hagsmuna að gæta,
og það mundi styrkja stöðu
þeirra, er knýja vilja fram
breytingar á högum og starfs-
háttum skólanna, að sem flest-
ir teldu sér málið skylt og létu
það til sín taka. Foreldrar ættu
ekki að láta sér nægja að
spyrja: hvaða einkunnir fá Jón
og Gunna í skólanum, held-
ur segja: hvað gerir skólinn
fyrir þau og hvað þarf hann
að gera?
Flestir, sem utan skólanna
standa, virðast líta á þá sem
fræðslustofnun einvörðungu,
og raunar er það viðhorf út-
breitt innan veggja líka. Vita-
skuld hefur skólinn þó ávallt
verið uppeldisstofnun, góð eða
slæm eftir atvikum. Hvers kon-
ar skólanám og þau mannleg
samskipti, sem því fylgja, hlýt-
ur að hafa uppeldisáhrif. Nú
er hinsvegar orðin brýn nauð-
syn, að skólinn viðurkenni í
verki, að hans bíður mikið og
vaxandi uppeldishlutverk. Hin-
ar öru þjóðlífsbreytingar síð-
ustu áratuga hafa margoft
verið raktar af ýmiss konar til-
efni. Hér skal stuttlega bent á
nokkur meginatriði þeirra
breytinga, er varða uppeldis-
mál.
í hinu horfna bændaþjóð-
félagi voru flestar nauðsynjar
18
fjölskyldunnar framleiddar á
heimilinu og gáfust þar næg
verkefni handa börnum og
fullorðnum. Tilgangur starfs-
ins var augljós, nauðsyn þess
ótvíræð. Heimilið var strangur
skóli í skyldurækni. Samhjálp
og samvinna þriggja kynslóða
í harðri lífsbaráttu gat veitt
félagslegt uppeldi, sem segja
má, að væri fullnægjandi á
sínum tíma. Vaxandi kynslóð
nam tungutak, starfshætti og
lífsviðhorf feðra sinna á hefð-
bundinn hátt og þurfti ekki á
endurmati eða endurnýjun
þeirrar menntunar að halda.
Þessu er ekki til að dreifa í
iðnvæddu þéttbýli. Fjölda-
framleiðsla flytur starfssviðið
af heimilinu. Vinnan verður í
ríkari mæli annarleg kvöð án
beinna samskipta við náttúr-
una. Hinar stóru fjölskyldur
þriggja ættliða og frændliðs
eru sundraðar í smærri heildir
án sameiginlegra viðfangsefna.
Afi og amma eiga helzt að
vera á sérstöku heimili. Heimil-
isfeðurnir vinna úti við hin
ýmsu störf, og mæður, sem
vinna úti, verða sífellt algeng-
ara fyrirbrigði. Starfssvið
yngstu kynslóðarinnar verður
sérstök dagheimili, gatan og
skólinn. Á honum hvílir nú
aukinn vandi, uppeldisskylda.
Skólinn verður að taka við, þar
sem uppeldi heimilisins þrýtur.
Hann verður að leggja aukna
áherzlu á að glæða málskilning
nemenda sinna og þjálfa mál-
notkun vegna þeirra kynslóða-
tengsla sem rofnað hafa; og
breytingarnar, sem verða á
þeim orðaforða, sem í notkun
er, skylda skólana til að gæta
bæði varðveizlu og landnáms
tungunnar. Skólinn verður og
í vaxandi mæli að leitast við að
þroska dómgreind og skilning
og kenna nemendum vinnu-
brögð í stað fróðleiksmola, sem
úreldast og gleymast í örri þró-
un og vaxandi margbreytileika
margra þátta þjóðlífsins. Skól-
inn verður og að stefna mark-
visst að því að þroska félags-
kennd og skyldurækni hjá
ungu kynslóðinni, ella gæti
hún hæglega farið á mis við
viðfangsefni og aðstæður, sem
vekja slík viðhorf. Af sömu
ástæðu þarf skólinn að geta
boðið vaxtarskilyrði fyrir sköp-
unargáfu, ímyndunarafl og til-
finningaþroska yfirleitt.
Hvernig rækir skólinn sitt nýja
hlutverk?
Þeim grundvelli, sem lagður
var að móðurmálskennslunni á
fjórða og fimmta áratugnum,
hefur Óskar Halldórsson cand
mag, námsstjóri í íslenzku, lýst
svo: „Flokkun orða eftir forms-
einkennum þeirra og beyging-
arreglur urðu uppistaða mál-
fræðikennslunnar í framhalds-
skólum, og málfræðinám barna
var byggt á sama grundvelli,
hótt skemmra væri haldið.
Þetta nám hlaut samkvæmt
eðli námsefnisins að taka mik-
inn tíma, enda urðu stafsetn-
ing og málfræði höfuðvið-
fangsefni íslenzkukennslunnar
ásamt lestrarnáminu, en þar
var stefnan þannig mörkuð, að
megináherzla var lögð á lestr-
arhraða, sem varð aðalgrund-
völlur einkunnagjafar."
(Menntamál 2. h. ’65). óskar
bendir á, að helzt sé svo að sjá
„að þeir, sem leiðina völdu, hafi
gert ráð fyrir hinum gamla
grundvelli málmenningarinnar
óbreyttum og jafntraustum
og hann var fyrir þjóðlífsbylt-
inguna.“ Eins og áður var
minnzt á getur sú málmenning,
sem varðveitt var í sveitum
landsins, ekki lengur skipt
sköpum um málþroska æsk-
unnar í dag. Samt eru höfuð-
viðfangsefni móðurmáls-
kennslunnar enn þau, sem lýst
er í ofangreindri tilvitnun. Að
vísu er hlutur bókmennta eitt-
hvað að vænkast, en útgefnar
skýringar við lesefnið og próf
bera með sér, að markmið
þeirrar kennslu séu meira og
minna út í hött, þ. e. minnis-
atriðakennsla prófuð með
spurningum um efnisatriði og
orð. Annarra mikilvægari
markmiða bókmenntakennslu
verður lítt vart, svo sem þess
að höfða til skilnings nemenda
á sjálfum sér og mannlífinu
yfirleitt, örva ímyndunarafl
þeirra og skapandi hugsun og
hæfni þeirra til að tjá sig
munnlega ekki síður en skrif-
lega. Auðvitað er hér um
vandasöm og margslungin
verkefni að ræða, en engu að
síður hlýtur að teljast óhjá-
kvæmilegt, að þetta mark sé
haft fyrir stafni.
Hér að ofan var minnzt á
nauðsyn þess, að skólarnir
legðu aukna áherzlu á að skapa
skilning, þjálfa rökrétta hugs-
un og vinnubrögð í stað minn-
isatriðakennslu. Guðmundur
Arnlaugsson rektor fjallar um
þessi atriði í grein um ný við-
horf í reikningskennslu í síð-
asta hefti Menntamála. Þar
segir m. a.: „Aðalgalli reikn-
ings- og stærðfræðikennslu
hérlendis hygg ég hafi verið sá
að hún hefur verið of vélræn,
beinzt um of að vissri tegund
leikni, en ekki lögð nóg áherzla
á yfirsýn og skilning. Aðferðir
sem ekki hafa nægan skilning
að bakhjarli gleymast fljótt
aftur og koma að litlu haldi.“
Tilraunir til að brjótast út úr
þessum farvegi eru hafnar í
barnaskólunum (náðu til sjö
fyrstubekkjardeilda s.l. vetur),
og innan gagnfræðaskólanna
hefur ný kennslubók eftir Guð-
mund numið land. í skyldri
námsgrein, eðlisfræðinni, fara
íslenzkir unglingar nær alveg
á mis við sýnikennslu og verk-
legar æfingar, sem skilningur
á greininni og uppeldisgildi
hennar grundvallast á. Þrjár
eðlisfræðikennslustofur voru í
notkun við gagnfræðaskóla
Reykjavíkur s.l. vetur og ein
eða tvær úti á landi.
„Enda þótt smám saman séu að koma út nýjar, vél unnar
kennslubækur, hafa óbreyttar endurútgáfur óvandaðra og
úreltra bóka haft furðulegan viðgang bœði hjá Ríkisútgáf-
unni og hinum rótgrónu útgáfufyrirtækjum á þessu sviði.“
„Sé vilcið að hinum félagslega þætti í uvpeldisstarfi skól-
anna, er vert að gera sér Ijóst, að bæði stjóm þeirra og
kennsluhœttimir eru alls eklci til þess fállnir að rœlcta félags-
þrosJca.“
„AJgengasta stœrð bekJcja (30 nemendur) Jientar eiginlega
engu þeirra Jcennsluforma sem nota þarf nú á dögum. Það
eru of fáir fyrir fyrirlestra, JcviJcmynda- og myndasýningar
ýmiss Jconar, en of margir fyrir einstaJclingsbundna kennslu
og umrœðu- eða samtalsform.“
..Frá því að hin tuttugu ára gömlu frœðslulög voru sett,
hefur reynslan sýnt, að stjómvöJdin ætla sér ekki forystu-
JúutverJc í þeirri menntamálabyitingu, sem þjóðin þarf að
gera“