Samvinnan - 01.10.1967, Blaðsíða 12

Eleanor og Franklin í tilhugalifinu 1903. Roosevelt ásamt fjölskyldu og móður árið 1916.
landbúnaður, námugröftur og vefnaður
drógust lítillega afturúr í velmegunar-
kapphlaupinu.
Áratugurinn eftir fyrri heimsstyrjöld
var tími áfengisbanns, bruggara, smygl-
ara, leynivínsala, stórglæpamanna, Ku
Klux Klans, sem hafði 4.000.000 meðlimi
árið 1924, stóraukins kvenfrelsis, dvín-
andi kirkjusóknar, vaxandi hjónaskiln-
aða, gífurlegs áhuga á djassi og íþróttum,
kæringarleysis um pólitík og alþjóðamál.
Menn nefndu gjarna stríðið víxlspor Wil-
sons, og þegar ýmsar Evrópuþjóðir stóðu
ekki í skilum með skuldagreiðslur
(Bandaríkjamenn höfðu lánað Evrópu
10 milljarða dollara, mestmegnis á 5%
vöxtum), túlkaði Coolidge forseti viðhorf
þegna sinna, þegar honum varð að orði:
„Þeir tóku peningana á leigu, er það
ekki?“ Annars vildu menn sem minnst
um Evrópu tala, en þeim mun meira um
hina miklu og ört vaxandi velmegun
heimafyrir sem virtist vera að skapa hið
þráða þúsund-ára-ríki, eða einsog ein-
hver orðaði það: „Iðjuhöldarnir munu
ljúka því verki sem trúarbrögð, stjórnar-
völd og styrjaldir hafa vanrækt."
í þessu andrúmslofti var Herbert Hoov-
er kosinn forseti eftir Calvin Coolidge,
sama árið og Roosevelt vann fylkisstjóra-
kosningarnar í New York. Hoover og ráð-
gjöfum hans var ljós hættan sem stafaði
af gegndarlausu braski veltuáranna, en
þeir vissu ekki hvernig stemma ætti stigu
við því án þess að valda allsherjarhruni.
Vísitala verðbréfa í iðnaði hækkaði úr
110 árið 1924 uppí 338 í ársbyrjun 1929.
í júlí var hún komin uppí 394, í septem-
ber 452. Þá skyndilega sprakk blaðran.
Á fimm dögum hrapaði vísitala „öruggra"
verðbréfa niðrí 275; 13. nóvember var
hún komin niðrí 224. Hægt en örugg-
lega héldu hlutabréf áfram að lækka í
verði unz vísitalan var komin niðrí 58
í júlí 1932.
Verðhrun hlutabréfanna í Wall Street
var ekki eina orsök kreppunnar. Önnur
veigamikil orsök var fátækt Evrópuþjóða
sem höfðu ekki efni á að kaupa offram-
leiðsluvörur Bandaríkjanna. Velmegun
Ameríku var komin of langt framúr efna-
hagsþróun annarra ríkja, og gullið sem
í höndum Evrópumanna hefði getað stað-
ið undir vörukaupum frá Ameríku lá
ónotað í bandarískum bankahólfum.
Bandaríkjamenn lærðu þannig þá eftir-
minnilegu lexíu, að því er eins farið um
velmegunina og friðinn: hvorugt verð-
ur einokað. Bændur gátu ekki greitt
skuldir sínar; menn stóðu ekki í skilum
með afborganir á húsum, munum eða
verkfærum; nýju árgerðirnar af bílun-
um seldust ekki; bankar urðu að loka
hver á fætur öðrum og Hoover varð að
veita ríkislán til að halda öðrum gang-
andi. Árið 1932 hafði framleiðslan minnk-
að um 40% og laun lækkað um 60%.
A. m. k. 15 milljónir manna voru atvinnu-
lausar eða um það bil ein af hverjum
þremur bandarískum fjölskyldum. Marg-
ar þessar fjölskyldur voru örbjarga, því
Bandaríkin höfðu ekki tekið upp atvinnu-
leysistryggingar einsog Bretland og Norð-
urlönd. Þessvegna lifði fjöldi Bandaríkja-
manna á gjafamáltíðum góðgerðastofn-
ana og úrgangi í öskutunnum, en aðrir
sultu heilu hungri.
Þetta ástand átti sinn stóra þátt í því
að Roosevelt settist í forsetastólinn í árs-
byrjun 1933. Allt valdaskeið Hoovers hafði
hann verið fylkisstjóri í New York og
getið sér mjög gott orð, m. a. fyrir að
koma á ellistyrkjum og opinberri hjálp
við atvinnuleysingja. í því skyni hækkaði
hann tekjuskattinn um 50%. Framtak
hans, metnaður, sjálfstraust, persónutöfr-
ar og vinsældir bentu til þess að hann
yrði kjörinn forsetaefni Demókrata, og
hrakfarir Hoover-stjórnarinnar bentu
eindregið til þess að hann ynni öruggan
sigur í forsetakosningunum 1932. Sú varð
og raunin. Hann kom til valda eftir glæsi-
legan kosningasigur með fyrirheit um
nýja stefnu eftir fullkomið stefnuleysi og
„athafnafrelsi“ undangenginna ára.
Roosevelt hafði smámsaman þroskað með
sér nýjan skilning á hlutverki og skyld-
um ríkisins. í áramótaræðu til fylkis-
þingsins í New York 1931 sagði hann:
„Skylda ríkisins við borgarann er skylda
þjónsins við húsbóndann. . . . Ein af
skyldum ríkisins er að annast þá þegna
þjóðfélagsins sem verða fórnarlömb
erfiðra aðstæðna. . . . Þessum ógæfu-
sömu borgurum verður ríkisstjórnin að
veita hjálp, ekki í gustukaskyni, heldur
af félagslegri skyldu.“ Þessar hugmyndir
voru svosem nógu djarfar í Bandaríkj-
unum 1931, en sumar seinni ræður hans
urðu allt að því sósíalískar: „Ég held að
ekki ætti að vera heimilt í nafni hins
helga orðs „einstaklingshyggja", að
nokkrir voldugir hagsmunahópar geti
gert helminginn af íbúum Bandaríkj-
anna að fallbyssufóðri iðnaðarins." . . .
„Tækni okkar í iðnaði og landbúnaði get-
ur framleitt nóg og meira en nóg. Ríkis-
stjórnin . . . á þá skyldu að rækja við
hvern og einn okkar, að honum veitist
tækifæri til að eignast fyrir eigin átak
hlutdeild í þessum nægtum, sem fullnægi
þörfum hans.“
Þessar ræður voru að sjálfsögðu ekki
algerlega samdar af Roosevelt sjálfum.
Bandarískir stjórnmálamenn voru þá
þegar farnir að nota „ritdrauga" eða
ræðuhöfunda. En það sem vakti athygli
var efni og orðalag í ræðum Roosevelts.
Hann var tekinn að safna í kringum sig
gáfnaljósunum sem síðar urðu hin kunna
„gáfnasamsteypa“ (Brain Trust) — og
einhver lét þess getið um Roosevelt, að
hver svitahola á líkama hans væri eyra.
Rosenman dómari, einn helzti ráðgjafi
Roosevelts, hefur lýst því hvernig hann
ákvað að breyta hinni hefðbundnu reglu
um ráðgjafa — iðjuhölda, fjármálaspek-
inga, pólitíska sérfræðinga. „Hversvegna
ekki að leita til háskólanna í landinu?"
spurði hann. „Þú hefur góða reynslu af
háskólaprófessorum. Ég held að þeir yrðu
ekki smeykir við að fara inná nýjar leið-
ir bara vegna þess að þær eru nýjar. Þeir
mundu losa sig við allar gömlu moðhug-
myndirnar." Þessir menn (Rosenman,
Moley, Berle, Tugwell og fleiri) sömdu
ekki einungis ræður fyrir hann, heldur
mótuðu ný stefnumið. En Roosevelt lá
yfir ræðum ráðgjafa sinna, umskrifaði
þær aftur og aftur, þangaðtil þær höfðu
fengið hans eigin blæ og sannfæringar-
kraft.
Þremur vikum áður en Roosevelt tók
við embætti 4. marz 1933 var honum sýnt
banatilræði í Miami, og átti þar hlut að
máli geðveikur magasjúklingur. Roose-
velt sakaði ekki, en Anton Czermak
borgarstjóri í Chicago særðist til ólífis.
Á þessu skeiði syrti æ meir í álinn fyrir
bandarísku þjóðinni. í febrúar var bönk-
um í Michigan og Maryland lokað, og
á sjálfan innsetningardaginn var bönk-
unum í New York, Illinois, Massachusetts,
New Jersey og Pennsylvaníu einnig lokað.
Hrunið blasti við bandarisku þjóðinni.
Það er ein af kaldranalegum tilviljun-
um sögunnar, að daginn eftir, 5. marz,
varð Adolf Hitler alvaldur í Þýzkalandi,
þar sem hrun blasti einnig við þjóðinni.
Kjörorðið „New Deal“ (ný stefna) varð
í rauninni til fyrir einskæra tilviljun.
Rosenman dómari hafði notað þessi orð
í uppkasti að ræðunni sem Roosevelt hélt
á flokksþingi Demókrata 1932, eftir að
hann hafði verið kjörinn forsetaefni, en
alls ekki haft í huga að þau yrðu vígorð.
Raunin varð hinsvegar sú, að farið var
að nota þau um þær mörgu og róttæku
ráðstafanir sem forsetinn og ráðgjafar
hans gripu til strax í ársbyrjun 1933. Til
að koma í veg fyrir örbirgð og hungurs-
neyð veittu þeir nálega gjaldþrota fjár-
hirzlum fylkjanna styrki úr fjárhirzlum
12