Samvinnan - 01.10.1967, Blaðsíða 49

vik fyrir þá, sem gera sig ekki
ánægða með mótið. Þeir leita
inn á við, og því varð róm-
antíkin með öllu sínu grufli
inn á við og aftur í aldir freist-
andi vin. Höfundarnir voru
sprottnir upp úr þessu þjóð-
félagi og voru þó utan þess á
vissan hátt, lifðu í fantasíunni
og gerðu sér heima úr henni.
Þessi togstreita milli höfundar
og þjóðfélags lifði rómantík-
ina og lifir ennþá. Heimspekin
ýtti ekki lítið undir þessa þró-
un á fyrri hluta 19. aldar. Þeg-
ar Kant hafði lýst háspekina
ómegnuga, liðu vart tuttugu
og fimm ár áður en „Pháno-
menologie des Geistes“ eftir
Hegel kom út. Og síðan kom
löng runa minni spámanna,
sem reistu hátimbraða speki á
kenningum hans, sem er fram-
ar öðru mjög bundin þýzku og
þýzkum orðhugmyndum, sem
stundum er mjög erfitt að
botna í og fá glögg skil á. Þótt
Kant rændi menn háspekinni,
veitti hann mönnum trú á
manninn og tækifæri til þroska
hans í framtíð. „Mannleg virð-
ing“, frelsi mannsins, og sam-
kvæmt kenningum Kants er
það andi mannsins, sem skynj-
ar og mótar þar með náttúru-
lögmálin. Og þessi tækifæri
voru óspart notuð. Þótt Kant
væri rationalisti, reisa róman-
tískir höfundar kenningar sín-
ar á skoðunum hans. „Hugsjón-
ir, eðli, örlög og æðri tilgang-
ur“: þessi orð voru ekki spöruð
af rómantíkerum og heimspek-
ingum þeirra. Þessi leikur
með orð fjarlægði höfundana
þeim, sem urðu að hafa eða
höfðu ákveðna merkingu í
þeim orðum er þeir notuðu.
„Æðri tilgangur þýzks þjóð-
ernis“ og keimlík della féll ekki
í jarðveg almennings á Þýzka-
landi fyrr en kemur fram á
20. öld.
Sumir vilja álíta að þörf
Þjóðverja fyrir styrka stjórn
og hlýðni þeirra við yfirvöldin
stafi bæði af ótta við þjóðfé-
lagsleg átök og togstreitu, og
einnig af vangetu þeirra til
þess að leysa slík mál á heppi-
legan hátt. Skáldin flýja því
frá þjóðfélagslegum vandamál-
um og byggja sér heim fjarri
dægurþrasi. Þau gera sér „út-
ópíur“, en allar „útópíur“
hljóta að standa og falla með
meiri eða minni harðstjórn.
Stjórn, sem létti stjórnmála-
áhyggjum af mönnum, var því
freistandi. Þýzkt skólakerfi hef-
ur til skamms tíma verið mið-
að við það öðrum þræði að
skerpa muninn á „eigin and-
legri veröld“ og „hversdagstil-
verunni", sem þýðir dægur-
þras, brauðstrit og eðlileg sam-
skipti manna. Þessi gjá milli
hins andlega og veraldlega er
meir áberandi með þýzkum
skáldum og rithöfundum á
Þýzkalandi en annarsstaðar;
það er ekki fyrr en með síðustu
rithöfundakynslóð, sem örlar
á skilningi á hættunni sem
þessu er samfara.
Hlutleysi og afskiptaleysi
um stjórnmál var eitt einkenni
þeirra, sem lifðu í „andlegri
veröld“ sniðinni frá raunveru-
leikanum, en þegar slíkt á sér
stað byggja menn sér gjarn-
an hugsjónaheima, sem eflast
í einangrun og taka á sig hin-
ar furðulegustu myndir. Þjóð-
ernishysterían er þannig upp
komin, rökstudd með heim-
spekilegri hugsjónavellu og
frösum, eins og sögulegri nauð-
syn og sögulegu hlutverki
þýzkrar þjóðar. Heimspekin og
hugsjónirnar hafa verið
kveikjan i þýzkri sögu allt frá
rómantíkinni. Afstaða höfund-
anna var alltaf of eða van;
sumir neituðu algjörlega öllum
afskiptum af veraldlegri tog-
streitu, aðrir litu þessa tog-
streitu og stjórnmál upphöfn-
um skilningi og lögðu til mál-
anna hugsjónalegt eldsneyti,
sem magnaði elda þjóðernis-
kenndar og trúna á sögulegt
hlutverk þjóðarinnar.
Aðrir höfundar sáu þó ýmsar
blikur á lofti. Goethe virðist
hafa séð þá hættu, sem bjó í
rómantískri þjóðernisvakn-
ingu, sem og kom á daginn.
Margir höfundar voru and-
stæðir þýzkri þjóðernisstefnu,
og meðal þeirra voru þeir, sem
gagnrýndu hana hvað hvass-
ast og þar með þýzkt mikil-
mennskubrjálæði. Oft voru
þeir að gagnrýna það Þýzka-
land, sem bjó í þeim sjálfum,
eins og oft vill verða. Goethe,
Hölderlin, Heine, Nietzsche,
Hermann Hesse og Thomas
Mann voru raddirnar í eyði-
mörkinni. Heimspekingar og
skáld áttu mikinn þátt í að
blása út þjóðernisstefnuna með
því að réttlæta hana sem sögu-
lega nauðsyn, en söguleg nauð-
syn var meðvitað og stundum
ómeðvitað ekkert annað en hrá
þýzk útþenslustefna undir
fölsku nafni. Þessar kenning-
ar fundu hljómgrunn meðal
flestra stétta á Þýzkalandi.
Vaxandi iðnaður og velmegun
ýttu undir stórveldisdraumana,
og þýzk vísindi og tækni ruddu
þeirri skoðun braut, að Þjóð-
verjar stæðu öðrum þjóðum
framar. Sumir vilja skýra
þessa einkennilegu togstreitu
með því, að afstaða manna þar
í landi markist af mismunandi
hugsunarhætti, „austrænum"
og „vestrænum", og vilja
leggja þá merkingu í orðin, að
„austræni“ hugsunarhátturinn
einkennist af óræðum kennd-
um, dulrænu rjátli og þjóðern-
isþrugli í vúlgær-rómantísk-
um stíl (Heine kallaði aðdá-
endur Germana „tevtónska
brjálæðinga“ á sínum tíma).
„Vestræni" armurinn telja þeir
að markist af skynsemi og erfð-
um upplýsingarinnar, og sé
þessi skipting landfræðileg.
Sá heimspekingur, sem þjóð-
ernissinnar og þeirra fylgjarar
dáðu hvað mest, var Nietzsche.
Verk fárra höfunda hafa verið
jafn skekkt og skæld og þessa
manns. Einkum varð þetta
áberandi eftir að áróðursmenn
nazista og and-nazista tóku að
fara höndum um hann. Verk
Nietzsches er rökrétt afleiðsla
frá rómantíkinni. Hann var
meðvitað og ómeðvitað frum-
kvöðull flestra þeirra stefna
og kenninga, sem mótuðu and-
legt líf á síðari hluta 19. og á
20. öld. Hann lýsir gleði sinni
yfir því, að fjandsamlegur
gagnrýnandi líkti verkum
hans við dýnamít og er það
réttnefni. Fáir höfundar hafa
„sprengt" upp fleiri goð en
hann eða tætt af mönnum fals-
að öryggi eins og hann. Hann
á meginþátt í flestum andleg-
um hræringum nútímans af
þeim sérstæðu orsökum, að
hann var bæði rétt skilinn og
misskilinn. Það vottar fyrir
existensjalisma, lógískum pósi-
tívisma og nútímasálfræði í
ritum hans auk þess sem hann
er fyrstur til þess að sinna
þýðingarfræði orðmyndana.
Það er fyrst nýlega, að menn
hafa áttað sig almennt á þeirri
hrikalegu fölsun, sem verk
hans hafa orðið fyrir, þótt
ýmsa sérfræðinga hafi grun-
að áður að svo væri og sumir
vitað. Sá fyrsti sem kvað uppúr
um þetta var Karl Schlechta
prófessor. Hann gaf út þriggja
binda ritsafn Nietzsches á ár-
unum 1954—’56, úrval rita og
bréfa hans. í þessari útgáfu
kemur fram, að systir
Nietzsches hafi staðið að fjölda
falsana á ritum hans og
skekkt og bjagað önnur með
því að bæta inn í og sleppa úr
klausum. Sem dæmi má nefna,
að þrjú bréf eignuð Nietzsche
og stíluð til hennar, dagsett í
febrúar, marz og desember
1887, eru fölsuð af henni; sama
er að segja um tvö bréf frá
janúar og marz 1888. f þessum
falsbréfum er því komið á
framfæri, að Nietzsche álíti
þessa systur sína, Elisabeth
Förster-Nietzsche, flestum fær-
Nietzsche undir andldtið.
Elisabeth Förster-Nietzsche
á efri árum
49