Samvinnan - 01.10.1967, Blaðsíða 48

Siglaugur Brynleifsson:
NIETZSCHE
OG ÞÝZKAR
BÓKMENNTIR
Elisabeth Förster-Nietzsche
á yngri árurn
Þýzkir höfundar hafa löng-
um verið úr tengslum við meg-
inþorra landa sinna. Bók-
menntir þar í löndum voru
lengi vel stundaðar við hirðir
konunga og fursta, og þegar
kemur fram á 18. öld verða
frönsk áhrif og smekkur ríkj-
andi meðal þýzkrar yfirstéttar
og höfundar leita sér fyrir-
mynda í frönskum bókmennt-
um. Þýzkir rithöfundar voru
mjög lítið lesnir af þýzkum al-
menningi, og skáldin urðu að
leita sér stuðnings meðal
furstanna, sem á 18. öld drógu
dám af Frökkum á flestum
sviðum lista og bókmennta.
Markaður fyrir bækur var
mjög þröngur og „verndarinn“
var hverjum höfundi lífs-
nauðsyn. Svo hafði löngum
verið víðast hvar. En á 18. öld
tekur þetta að breytast, eink-
um í Englandi; læsi eykst og
áhugi vaknar meðal millistétt-
anna fyrir bókmenntum og
listum. Þetta gerist síðar á
Þýzkalandi. Skáldin eru þar
bundnari „verndaranum". Þvi
eru þýzkar bókmenntir á 18.
öld ekki tengdar þjóðinni, held-
ur fámennum hópi áhuga-
manna eða hluta yfirstéttar,
sem talaði frekar frönsku en
þýzku. Þetta tekur að breyt-
ast með Goethe og rómantísku
stefnunni. Áhugi manna tekur
að aukast fyrir þýzkum mennt-
um með vaxandi gengi borg-
arastéttarinnar. En „verndar-
inn“ mótar þó áfram snið
verkanna lengur á Þýzkalandi
en annarsstaðar. Almenningur
leit á bókmenntaiðju og bók-
menntir sem upphafið fyrir-
brigði, og skáldin litu á sig
sem arftaka prestanna eftir að
áhrif kirkjunnar tóku að
dvína. Þýzkir rithöfundar litu
á sig sem uppalendur þjóðar-
innar og prédikuðu sem slík-
ir. Þetta einkenni kemur í Ijós
um það leyti sem heimspeki og
veraldlegar bókmenntir taka
við hlutverki guðfræðinnar
með upplýsingarstefnunni.
Þýzk skáld litu á sig öðrum
þræði sem nokkurskonar presta
og sú „andlega veröld" sem
þeir hrærðust í var oft víðs-
fjarri raunveruleikanum og í
litlum tengslum við baráttu
dauðlegra manna. Þýzk gagn-
rýni einkenndist lengi af þess-
ari afstöðu gagnvart „andleg-
um efnum“, og hrærðist eins
og skáldin á andlegum plön-
um, þar sem skilgreining hug-
mynda varð oft hart úti í
hinu sífellda hugsjónamold-
viðri sem þar geisaði. Höfund-
ar sinntu lítt veraldlegum efn-
um. Madame de Stael er sögð
hafa orðið hvumsa, þegar hún
kynntist áhugaleysi Goethes,
Schillers og Wielands á stjórn-
málum, en þó voru þessi skáld
tengdari þjóðlífinu en flestir
arftakar þeirra. Goethe var
stjórnarembættismaður, Schill-
er sagnfræðingur og Wieland
hafði afskipti af fræðslu- og
uppeldismálum. Um og eftir
aldamótin 1800 furðaði marga
útlenda menntamenn á þeirri
ríkjandi skoðun þýzkra skálda
og menntamanna, að menntun
og menning væri sérstakur
heimur úr tengslum við þjóð-
líf og samfélag, og sumir virt-
ust hyllast til að álíta þessa
heima andstæða. Menntun og
menning var sniðin frá ver-
aldlegu lífi, og þjóðlíf og þjóð-
félag skiptu engu máli.
Rómantíska stefnan í Þýzka-
landi tók einnig á sig sérstaka
mynd. Þar hneigðust róm-
antíkerar til íhaldsemi í þjóð-
málum, þótt þeir upphæfust
sem andstæðingar Napóleons
og forsvarsmenn þjóðlegs sjálf-
ræðis. Þýzk rómantík var mun
víðfeðmari en ensk og frönsk,
en þar í löndum var stefnan
að meginhluta bókmenntaleg.
Andrationalismi var einnig
mun meira áberandi með þýzk-
um skáldum en stéttarbræðr-
um þeirra á Frakklandi og
Englandi. Þýzkir rómantíker-
ar fyrir og um miðja 19. öld
leystu sig úr viðjum skynsem-
innar og gáfu ímyndunarafl-
inu, fantasíunni, frjálst svig-
rúm. Þeir verða fyrstir til að
kanna, ýmist meðvitað eða
ómeðvitað, djúp sálarinnar
sem nú á dögum eru nefnd
undirvitund. Þessi könnun
sálardjúpanna og þetta viðja-
leysi leiddi til symbólismans,
expressjónismans og súrreal-
ismans síðar. Novalis og E. T.
A. Hoffman höfðu sterkust á-
hrif í þessar áttir. í þjóðern-
ismálum hafði stefnan þau á-
hrif að meta að nýju þjóðleg-
ar bókmenntaerfðir og stang-
aðist í því efni mjög á við
skynsemisstefnuna eða upp-
lýsinguna, auk þess sem stefn-
an var í upphafi kveikja þjóð-
ernisvakningar, sem átti síð-
ar eftir að draga á eftir sér
ófagran slóða. Afstaða róm-
antísku skáldanna þýzku til
stjórnmála var um miðja öld-
ina afturhaldsemi. Þeir viður-
kenndu ekki þær kenningar,
sem upplýsingarstefnan rök-
studdi með skynseminni. Fyr-
irmynd þeirra í þjóðfélagsmál-
um voru þýzkar miðaldir, og
framtíðarríki þeirra var með
þeim svip.
í fáum ríkjum hefur lengur
ríkt meiri tilhneiging til að
steypa alla í sama mót en á
Þýzkalandi. Þar skal hver stétt
og hópur vera á sínum stað. í
slíku þjóðfélagi er erfitt um
48