Samvinnan - 01.10.1967, Blaðsíða 14

1938; kaupsýslumenn álitu hann núorð-
ið sendiboða sjálfs djöfulsins og jafnvel
samherjar hans voru uggandi útaf hiki
hans og hringlanda. Atvinnuleysingjar
voru orðnir nálægt tíu milljónum árið
1938. Einungis sauðsvartur almúginn
virtist enn halda tryggð við Roosevelt —
hann náði enn til fjöldans í útvarpsþátt-
um sínum og ferðalögum um þver og
endilöng Bandaríkin. Þegar lítil gömul
kona í Marietta í Ohio kraup á kné og
strauk blíðlega yfir rykugt fótspor hans,
tjáði hún með táknrænum hætti tilfinn-
ingar milljóna samlanda sinna. Blaða-
menn, þingmenn, verkalýðsleiðtogar og
kaupsýslumenn kynnu að ráðast á hann
— en bandaríska þjóðin mundi aldrei
bregðast honum.
Meðan kreppti að heimafyrir á árun-
um 1937 og 1938, fóru utanríkismál í
fyrsta sinn fyrir alvöru að valda Banda-
ríkjamönnum og þá einkum Roosevelt
áhyggjum. Þau voru í vissum skilningi
auðveldari viðfangs en efnahagsmálin.
Gegnir og gáfaðir menn gátu haft gagn-
stæðar skoðanir á því, hvernig bregðast
bæri við viðskiptakreppu, en enginn gegn
eða gáfaður Bandaríkjamaður gat haft
samúð með framferði nazista eða árásar-
stríði Japana í Kína. Hinsvegar var mjög
erfitt fyrir Roosevelt að veita forustu í
utanríkismálum, þar sem Bandaríkin
voru svo fjarlæg atburðum í Evrópu eða
Asíu og fólkið vildi ekki um slík mál
hugsa — úthöfin voru talin örugg vörn.
Þegar Roosevelt lagði eyrun við þeirri að-
vörun, að Bandaríkjamenn gætu ekki
stungið hausnum í sandinn, og hélt
hvassyrta ræðu gegn möndulveldunum
1937, urðu óánægjuraddirnar svo hávær-
ar að hann sá sig tilneyddan að draga
inn seglin. Hann var of séður til að
gera þá skyssu Wilsons að vera of langt
á undan almenningsálitinu. Kveða varð
niður einangrunardrauginn, áður en
Bandaríkin gætu tekið afstöðu í deilum
annarra ríkja. Sjálfur var Roosevelt ekki
í neinum vafa um, hvert stefndi, enda
sagði hann við Leahy flotaforingja um
þetta leyti: „Bill, það verður stríð, og ég
mun þarfnast þín.“
Flestir Repúblikanar og margir Demó-
kratar voru staðráðnir í að binda hend-
ur hans, svo hann gæti ekki dregið
Bandaríkin útí væntanlega styrjöld. Ár-
ið 1937 samþykkti þjóðþingið hlutleysis-
lög sem bönnuðu öll viðskipti við og lán-
veitingar til ríkja sem ættu í stríði (ekki
bara árásarríkja, einsog Roosevelt lagði
til), og þrívegis var þessi stefna ítrek-
uð. í Asíu lét Roosevelt sér nægja að
senda Sjang Kaí-sék fjárstyrk fyrir lof-
orð um áframhaldandi viðnám gegn
Japönum. Að því er varðaði Evrópu, gátu
Roosevelt og Cordell Hull utanríkisráð-
herra ekki gert mikið annað en senda
út mótmæli gegn óhæfuverkum Hitlers.
Margir stjórnmálaritstjórar voru æfir
vegna varkárni og forustuleysis Roose-
velts. En bakvið tjöldin hjálpaði hann
Bretum og Frökkum til að kaupa banda-
rískar flugvélar, og urðu mikil læti er
upp komst. Þegar öldungadeildarþing-
maður kvað Roosevelt hafa lýst því yfir
í einkaviðtali, að landamæri Bandaríkj-
anna væru við Rín, neitaði forsetinn af-
dráttarlaust að hafa sagt það, þó hann
vissi að satt væri. Hann velti jafnvel
fyrir sér að létta banninu af vopnasend-
ingum til lýðveldishersins á Spáni, en
lét undan óttanum við missi kaþólskra
atkvæða, andstöðu Cordells Hulls og sínu
eigin hiki. Hann hélt áfram að tala máli
friðar og sátta, þó hann sæi hvert stefndi,
og þegar hann fékk fyrstu tilkynninguna
um innrás Þjóðverja í Pólland 1. septem-
ber 1939, sagði hann: „Jæja Bill, loks-
ins er það komið. Guð hjálpi okkur öll-
um.“
Hefði Roosevelt getað komið í veg fyrir
seinni heimsstyrjöld með einbeittari for-
ustu á árunum 1937—’39? Margir eru
þeirrar skoðunar, en spurningunni er
ekki auðsvarað. Roosevelt var ekki í spor-
um Hitlers eða Stalíns sem gátu snúið
almenningsálitinu á augabragði, þegar
þeim bauð svo við að horfa. Segja má að
hann hafi ekki verið nægilega snöggur
að fá þjóðina á sitt band, en það var
heldur ekkert áhlaupaverk einsog á stóð.
Eftir að heimsstyrjöldin hófst var hlut-
leysislögunum breytt, þannig að Bretar
og Frakkar fengu heimild til að kaupa
bandarísk hergögn og flytja heim á eig-
in skipum. Tveir Repúblikanar, Stimson
og Knox, voru teknir í ríkisstjórnina og
settir yfir hermála- og flotamálaráðu-
neytin. Roosevelt setti þjóðinni það mark
að framleiða 50.000 herflugvélar á ári
og hét bandamönnum hverskonar hjálp
annarri en þátttöku í stríðinu.
Eftir ófarir bandamanna 1940, fall
Frakklands, flóttann frá Dunkirk og
nauðvörn Breta, sáu Bandaríkjamenn
sína sæng upp reidda: Ameríka kynni
að verða einangruð í heimi einræðis-
ríkja. Roosevelt varð æ djarfari í til-
tektum sínum, en gætti þess ævinlega að
vera ekki nema hæfilega langt á undan
þjóðinni. Hann lét Breta með leynd hafa
50 gamla tundurspilla gegn afnotum af
herstöðvum á Vestur-Atlantshafi, og varð
fyrir miklu aðkasti af þeim sökum. Því
næst taldi hann þjóðþingið á að sam-
þykkja (með miklum semingi) lög um
herskyldu. Einangrunarsinnar æptu gegn
honum, sett var á laggirnar nefnd til að
berjast gegn honum með öldungadeildar-
þingmennina Borah, Johnson og Wheel-
er í broddi fylkingar. Lindbergh ofursti,
sem var einskonar þjóðhetja eftir flug
sitt yfir Atlantshafið, sagði snemma á
árinu 1941, að stríðið væri tapað og að
enginn vildi stríð nema „Bretar, gyð-
ingar og ríkisstjórn Roosevelts."
Á árunum 1936—39 var gengið útfrá
því sem vísu að Roosevelt mundi virða
þá gömlu hefð, að enginn forseti mætti
sitja lengur en tvö kjörtímabil. Hann var
búinn að semja við tímaritið Collier’s um
að verða ritstjóri þess með 75.000 dollara
árslaun þegar hann léti af embætti 1941.
Stríðið breytti þessum áætlunum, og
ekki þurfti mikla eftirgangsmuni til að
fá hann til að bjóða sig fram í þriðja
sinn, því hann var bæði valdaþyrstur og
réttilega sannfærður um hæfileika sína,
en sú ákvörðun kostaði hann marga vini
og staðfesti gruninn um „einræðistil-
hneigingarnar". Eftir mikla baráttu í röð-
um Repúblikana var kaupsýslumaðurinn
Wendell Willkie boðinn fram gegn hon-
um, en Willkie var líka harður stuðnings-
maður bandamanna og andvígur ein-
angrunarsinnum. Bob Hope sagði í þessu
tilefni: „Willkie hefur augastað á for-
setastólnum, en sjáið þið bara hvað
Roosevelt hefur á honum!" Willkie stóð
sig betur en nokkur annar keppinautur
Roosevelts, hlaut 22 milljónir atkvæða,
en Roosevelt 27% milljónir. Þó forsetinn
ætti fylgi sitt einkum meðal lágstéttanna,
gerði hann sér ljóst að nú yrði hann að
sættast við kaupsýslu- og stóriðjujöfrana
til að tryggja afköst framleiðslunnar og
sigur í stríðinu.
Þó hélt hann fast við það í kosninga-
baráttunni, að bandarískir hermenn yrðu
ekki sendir til erlendra vígstöðva. Banda-
ríkin áttu einungis að vera „vopnabúr
lýðræðisins". Hann kom einnig fram með
tillöguna um láns- og leigukjör handa
hinum stríðandi þjóðum, þannig að þær
fengju nauðsynlegan varning frá Banda-
ríkjunum án tillits til þess hvort þær
gætu greitt fyrir hann eða ekki. Varð það
upphafið að alþjóðlegu hjálparstarfi
14