Samvinnan - 01.10.1967, Blaðsíða 50

Thomas Carlyle
Lou von Salomé
ari að sjá um verk sín, og auk
þess er reynt með þeim að
sýna samband bróður og syst-
ur eins og hún vildi að það
væri. Rudolf Steiner sagði
henni til í heimspeki skömmu
fyrir aldamótin, og hann læt-
ur þess getið að hún hafi ver-
ið algjörlega ófær um að dæma
um og skilja einföldustu hug-
myndir bróður síns. í þessum
falsbréfum lætur þessi kven-
snift bróður sinn segja: „Þú
skilur mig betur en aðrir“.
Palsbréf frá maí 1888 er gert
til þess að sýna afstöðu hans til
Gyðinga, og í öðru bréfi sama
ár er honum gerð upp mikil
aðdáun á Vilhjálmi keisara II,
en það var mjög fjarri honum
að dá þann mann. í riti hans
„Der Antichrist" er sleppt úr
einu orði til þess að deyfa ár-
ás Nietzsches á keisarann fyr-
ir að spyrða saman kristni og
hernaðarstefnu. Hið raunrétta
samband þeirra systkina sést
bezt í bréfi, sem systirin skrif-
ar honum um það leyti, þegar
margt benti til að frægðar-
stjarna hans væri að rísa, en
þar eru þessi orð: „Það verð-
ur þokkalegur lýður sem trúir
á þig“.
Annar maður, dr. Erich F.
Podach, hefur gefið út síðari
verk Nietzsches 1961. Hann
álítur að systirin eigi ekki alla
sök á fölsununum, og ástæðan
sé meðal annars greindarskort-
ur; henni hafi að minnsta
kosti verið veitt mikil aðstoð af
útgefendum Nietzsches og þeim
mönnum, sem veittu Nietzsche-
safninu forstöðu ásamt henni
og eftir hennar dag. Safn
þetta var lagt niður sem stofn-
un eftir stríðið af austurþýzku
stjórninni, en það er þó enn
við lýði í Goethe-Schiller
safninu í Weimar.
Falsanirnar og misskilning-
urinn á Nietzsche er löng saga,
sem líklega verður aldrei sögð
til neinnar hlítar. Nietzsche
hafði gert drög að verki, sem
nefnt er Viljinn til valda, og
í því ætlaði hann „að endur-
meta gildi alls.“ Þetta verk í
sinni núverandi mynd hefur
löngum, fremur öðrum verk-
um hans, verið notað af
Nietzsche-unnendum og föls-
urum til framdráttar sérstæð-
um útleggingum þeirra á
Nietzsche. Nietzsche sá þessa
hættu sjálfur og reyndi að
koma í veg fyrir notkun verks-
ins í pólitískum tilgangi með
athugasemd, sem var hluti af
drögum til þess: „Viljinn til
valda. Bók sem á að hvetja
menn til að hugsa, þá sem
njóta slíks . . . Það er auðvitað
fráleitara öllu fráleitu, að
þessi bók skuli vera rituð á
þýzku, svo ekki sé meira sagt.
Ég vildi að ég hefði ritað bók-
ina á frönsku, svo að hún yrði
ekki notuð þýzkri þjóðernis-
kennd til framdráttar á neinn
hátt. Þjóðverjar okkar tíma
eru ekki lengur hugsuðir:
áhugi þeirra beinist að öðru, og
það sem hefur áhrif á þá er
annars eðlis. Þeir myndu auð-
veldlega skilja viljann til
valda sem einhverskonar meg-
in- eða grundvallarreglu . . .“
Og það var þetta sem pólitík-
usarnir gerðu úr verkum
Nietzsches; þeir misskildu það
sem þeir vildu misskilja, og
systur hans verður ekki ein-
göngu kennt um falsanirnar
né heldur um það, að hægt
var að misnota Nietzsche í
pólitískum tilgangi. Eins og
áður segir, verður sú saga lík-
lega aldrei sögð til neinnar
hlítar, en þó má skilja betur
margt í þýzkum bókmennta-
stefnum og sögu og tildrögin
til þess að verk hans voru
fölsuð, ef menn gera sér grein
fyrir, hve verk hans eru
persónubundin, spretta beinlín-
is út af honum sjálfum.
Nietzsche hélt því fram, að að-
eins hið persónulega, persón-
an, væri eilíflega óumbreytan-
leg, og hann sá einnig fyrir
hvað myndi gerast, ef verk
hans yrðu tekin sem kennisetn-
ingar, óbundnar af kveikju
þeirra, eigin persónuleika, og
án skilnings á tilorðningu
þeirra og persónulegri þörf.
Hann verður aðeins skilinn á
sama hátt og hann skildi og
gagnrýndi sjálfskipaða leið-
toga mannanna. Gott dæmi um
þessa hlið Nietzsches sem gagn-
rýnanda er eftirfarandi útlist-
un á Carlyle. Hann rekur hug-
myndir hans til persónunnar,
eins og hann segir, „verkin til
þess sem framkvæmir þau,
hugmyndirnar til þess sem
þarfnast þeirra, og hugsunar-
mátann til þeirrar kveikju sem
krefst hans.“ Nauðsynin, þörf-
in, skapið er kveikja allra
góðra verka:
„Ég hef verið að lesa ævisögu
Thomasar Carlyles, sem hann
skrifar ómeðvitað — Carlyle,
maður voldugra orða og
ákveðinna skoðana, ræðusnill-
ingur af nauðsyn, uppæstur af
trúarþörf og vissunni um að
geta ekki trúað (hann er ágætt
dæmi um rómantíkerann í því
efni). Trúarþrá er ekki sönn-
un trúar, fremur hið gagn-
stæða. Ef maður er trúaður,
getur maður leyft sér efagirni:
öryggi manns er slíkt, vissan
slík og stefnufestan það sterk,
aö maður hefur ráð á því að
efast. Carlyle yfirgnæfir eitt-
hvað í sjálfum sér með ofsa-
legri trú sinni á trúarhetjur
og andúðinni á þeim, sem eru
ekki eins einfaldir í sinni trú:
hann þarfnast hávaða. Hann
hrærist í stöðugum og áköfum
óheiðarleika gagnvart sjálfum
sér, það er einkenni hans og
það er þetta sem gerir hann
athyglisverðan. Hann er álit-
inn heiðarleikinn sjálfur á Eng-
landi . . . Það er mjög enskt
og mjög skiljanlegt, þegar þess
er minnzt að Englendingar
hafa fullkomnað hræsnina.
Þegar allt kemur heim, þá er
Carlyle afneitari sem setur allt
sitt í að vera það ekki“.
Þessi athugun á Carlyle er
jafnframt athugun á Nietzsche
sjálfum; hver hefur lofsungið
hetjuna meir en hann sjálfur?
Nietzsche var meira skáld en
heimspekingur að því leyti að
hann varaði menn við að trúa
kenningum sínum og athugun-
um. Reynsla hans og kenning-
ar voru honum bundnar, menn
gátu notið þeirra og skilið þær,
en reynsla hvers manns er ein-
stök og getur ekki orðið öðr-
um tilefni til trúar á þær kenn-
ingar, sem leiddar eru af
reynslunni. Nietzsche aðvar-
ar lesendur sína hvað eftir
annað. Hann segir í Zara-
thustra: „Þér höfðuð ekki leit-
að, þá funduð þér mig; það er
leið hinna trúuðu. Því er trú
lítils verð. Týnið mér og finn-
ið sjálfa yður. Þegar þér haf-
ið allir afneitað mér, þá mun
ég koma til yðar.“
Skömmu áður en Nietzsche
veiklaðist skrifar hann í bréfi:
„Ég æski þess ekki að verða
mönnum spámaður, né verða í
augum manna villidýr eða sið-
ferðilegur óskapnaður. Bókin
(Ecce Homo) gæti áorkað því,
að mér sjálfum yrði ekki rugl-
að saman við skugga rninn."
En eins og svo margt annað
sem Nietzsche óskaði, náði
þetta ekki fram að ganga. Bar-
átta Nietzsches við skuggann
sinn varð slík, að hann gleymdi
eigin aðvörunum. Nietzsche
nefnir heiðarleikann gagnvart
sjálfum sér æðstu dyggð, „en
hve sáran sannleika eru menn
færir að bera, hve mikinn
sannleika þola menn að horf-
ast í augu við?“ spyr hann í
Ecce Homo. Lærisveinar hans
þoldu að minnsta kosti mjög
takmarkaða byrði.
1882 var örlagaár í lífi
Nietzsches; það ár kynntist
hann konu, sem olli því, að
hann gat hugsað sér að hverfa
úr einveru sinni til þess að
bindast henni. Þessi kona hét
Lou Salomé. Rógur og baknag
50