Samvinnan - 01.10.1967, Side 13

F. D. Roosevelt var aðstoðarflotamálaráðherra á árunum 1913—1920. Þessi mynd var tekin 1914 í Washington og sýnir m. a. William Jennings
Bryan utanríkisráðherra (t. v.), Wilson forseta (í dökkum jakka og hvítum buxum) og Roosevelt yzt til hœgri.
alríkisins sem námu samtals þremur
milljöröum dollara. En það var aðeins
byrjunin. Stjórnin í Washington kom á
fót fjölda opinberra stofnana til að skapa
atvinnuleysingjum vinnu, láta menn
leggja vegi, reisa brýr, stíflur, skóla, búa
til almenningsgarða, setja kvenfólk í
fatasaum og kennslustörf við smábarna-
skóla. Unglingar nýkomnir úr skóla voru
látnir þurrka mýrlendi, ryðja skóga, gróð-
ursetja tré og berjast við uppblástur
landsins. Tónlistarmenn voru látnir
halda hljómleika, málarar mála myndir,
leikarar koma upp leiksýningum, höf-
undar semja bækur. Fjöldi bænda hafði
misst jarðir sínar vegna ógreiddra veð-
skulda, en tveimur vikum eftir valdatök-
una hraðaði Roosevelt lagabálki gegn-
um þingið, sem létti byrðar bænda og
gerði þeim sem enn börðust í bökkum
fært að halda áfram. Svipuð lög voru
sett til að vernda húseigendur, og þannig
mætti lengi telja. Sennilega var um-
fangsmesta og varanlegasta afrek Roose-
velts hið geysimikla orkuver í Tennessee-
dalnum, sem hafizt var handa um
skömmu eftir að hann tók við völdum.
Það kom sjö fylkjum til góða og varð
upphaf víðtækra framkvæmda á mörg-
um sviðum, sem bandaríska þjóðin býr
að um alla framtíð.
Fyrstu hundrað dagarnir í valdatíð
Roosevelts (marz—júní) voru einskonar
hveitibrauðsdagar. Hann varð þjóðhetja,
bjargvættur. Afburðahæfileiki hans til að
skýra málin á einfaldan og sannfærandi
hátt í skemmtilegum rabbtóni gerði viku-
lega útvarpsþætti hans öflugustu vopnin
sem hann réð yfir. Hann náði til sérhvers
bandarísks heimilis. f fyrstunni voru
þingmenn líka sem dáleiddir af honum,
þannig að hver lagabálkurinn af öðrum
fór gegnum þingið mótstöðulaust. Ráð-
herrarnir og forstjórar hinna nýju stofn-
ana smituðust af eldmóði forsetans og
einbeitni. Hann var óþreytandi, gunn-
reifur, glaðbeittur og harðskeyttur ef því
var að skipta. Þegar nefndir voru ósam-
mála skipaði hann þeim að loka sig inni
þangaðtil niðurstaða væri fengin.
Hveitibrauðsdagar endast ekki jafnað-
arlega lengur en góðu hófi gegnir, og á
árunum 1934 og 1935 tók að gæta vaxandi
andstöðu við Roosevelt. En hann lét eng-
an bilbug á sér finna og keyrði hvern
lagabálkinn á fætur öðrum gegnum þing-
ið. Sumar ráðstafanir hans orkuðu
raunar tvímælis, t. d. landbúnaðarstefn-
an. Til að koma í veg fyrir offramleiðslu,
sem hafði lækkað svo mjög verðlag í
kreppunni, greiddi stjórnin bændum nú
fé fyrir að rækta ekki ákveðin landsvæði
og tók lendur á leigu til að „bjarga“
þeim frá ræktun. Siðferðilega var þetta
tæplega réttlætanlegt í sveltandi heimi,
en það hafði tilætluð áhrif, þótt batinn
væri hægur.
Árið 1935 var komið á almannatrygg-
ingum fyrir allt ríkið, sem tryggðu menn
gegn atvinnuleysi, ellihrumleik, blindu,
bæklun og örbirgð (sjúkrasamlög eru enn
ekki lögfest í Bandaríkjunum). Á þessu
sama ári voru samþykkt skattalög sem
lögðu nýjar byrðar á eignamenn og auð-
kýfinga, og tryggðu Roosevelt ævilanga
óvild íhaldsmanna og einstaklingshyggju-
prédikara. Wagner-lögin frá sama ári
stórbættu aðstöðu verkalýðsfélaga og
lögðu grundvöllinn að síðari velgengni
þeirra vestanhafs. Kaupsýslumenn og
iðjuhöldar snerust öndverðir gegn Roose-
velt; Hearst-blaðahringurinn hamaðist
gegn honum; A1 Smith, fyrirrennari hans
sem fylkisstjóri í New York og forseta-
efni Demókrata, sakaði hann um sósíal-
isma; lýðskrumarar einsog Huey Long
einvaldur í Louisiana og séra Coughlin
útvarpsprestur í Detroit (sem áður hafði
líkt Roosevelt við Krist) rpðust harka-
lega á hann. Ein meginorsök þessara
óvinsælda var, þó undarlegt megi telj-
ast, herferð Roosevelts gegn bandarískum
auðmönnum og forréttindum þeirra;
jafnvel ýmsir almúgamenn áttu bágt
með að sætta sig við að auðsöfnun væri
fyrirlitleg.
Önnur orsök óvinsældanna var hið
stóraukna vald sem löggjöf Roosevelts
færði alríkisstjórninni í Washington
gagnvart fylkisstjórnunum sem löngum
höfðu gætt réttar síns af mikilli árvekni
og tortryggni. Þarvið bættist að mörg-
um virtist forsetinn vera orðinn óþarf-
lega ráðríkur við þjóðþingið og hæsta-
rétt, en stjórnarskráin gerir ráð fyrir al-
geru jafnræði framkvæmdavalds (for-
setaembættis), löggjafarvalds (þjóð-
þings) og dómsvalds (hæstaréttar). Orð-
rómur um „einræðistilhneigingar" for-
setans gerðist æ háværari eftir því sem
nær leið kosningunum 1936.
Hann var endurkosinn af 523 kjör-
mönnum gegn 8, en þingið var ekki leng-
ur á þeim buxunum að láta hann segja
sér fyrir verkum, og það sem verra var:
hæstiréttur, skipaður níu dómurum sem
standa áttu vörð um stjórnarskrána, var
farinn að dæma ýmsar ráðstafanir hans
ólögmætar. Á árinu 1935 var hvert laga-
frumvarpið af öðru dæmt ógilt. Eftir
kosningarnar 1936 lagði Roosevelt fyrir
þingið frumvarp um að forsetinn hefði
heimild til að skipa nýjan dómara fyrir
hvern dómara hæstaréttar sem ekki legði
niður störf við sjötugsaldur (þó ekki fleiri
en sex dómara). Hér gekk hann skrefi
of langt og vakti almenna tortryggni.
En á árinu 1937 snerist einn af dómur-
unum níu á sveif með Roosevelt, þannig
að í stað hlutfallsins 5:4 gegn honum
varð hlutfallið 5:4 honum í vil og leiddi
til þess að löggjöfin um almannatrygg-
ingar og verkalýðsfélög gekk í gildi. Hins-
vegar vildi þingið ekki lita við tillögum
hans um breytingar á dómsmálaskipun-
inni, þannig að raunvorulega sigraði
hann og tapaði í senn.
Roosevelt átti ekki aðeins í erfiðleik-
um vegna hæstaréttar. >að var einsog
andinn frá 1933 væri hfirfinn. Þá fagnaði
þjóðin hverskonar aðgerðum, aðeins ef
hafizt var handa. En þegar ný viðskipta-
kreppa herjaði á Bandaríkin 1937—’38,
virtist forsetinn breyttur maður; einn
daginn talaði hann um stórkostlegar fjár-
veitingar til framkvæmda, en næsta dag
um sparnaðarráðstafanir til að jafna
halla fjárlaganna. Hann hlustaði enn
sem fyrr á sundurleita og ósammála sér-
fræðinga, en gat ekki lengur beitt hug-
boði sínu af sömu snilld og fyrrum. Þing-
ið var óánægt: blöðin voru á móti hon-
um; John Lewis, voldugasti verkalýðs-
foringi Bandaríkjanna sem hafði stutt
forsetakjör hans 1936, réðst harkalega
að honum fyrir hlutleysi í verkföllunum
13