Samvinnan - 01.10.1967, Blaðsíða 65

Sú næstum sprengikynjaða
útbreiðsla, sem kvikmyndin
hlaut strax í upphafi, byggðist
engan veginn á því að höndl-
endur hennar væru himinfalln-
ir vegna nýrrar listgreinar og
þrotlausra möguleika hennar
— þvert á móti var litið á þetta
tæki sem kærkomið dreifing-
argagn þeirra listgreina, sem
fyrir voru, einkum leiklistar.
Iðnvæðing listanna er eldra
fyrirbrigði en kvikmyndin og
því fellur hún í upphafi svo
vel að markmiðum risaauðsins,
að hann fann í þessu tæki þá
þrotlausu útbreiðslumögu-
leika, sem á hafði skort til
að innlima dreifingu listar í
kerfi auðhyggjunnar. Því er
peningavaldið búið að gera
kvikmyndina að stóriðnaði áð-
ur en listamenn átta sig á því
að hér er á ferðinni nýtt list-
form. Alla götu síðan hefur
þetta verið meginþversögnin
innan þessarar greinar. Sjálf-
stæðisbarátta þeirra, sem
skapað hafa kvikmyndalistina,
uppgötvað lögmál hennar og
aukið við sérlega túlkunar-
möguleika hennar, hefur frá
upphafi verið og er enn háð
við sjónarmið hinna, sem tíð-
ast halda krumlunni um sýn-
ingartækin og aðstöðuna til að
móta smekkinn. í raun og veru
hafa þessir aðilar aldrei horfið
frá því sjónarmiði, að kvik-
mynd sé ekki annað en út-
breiðslutæki fyrir bókmenntir,
leiklist og tónlist og vitaskuld
láta þeir ekki af því sjónarmiði
fyrr en daginn sem það sann-
ast að annað sé ábatavænlegra.
En ung grein sem er í sköpun
verður mjög að gæta sín gagn-
vart hinum eldri, sem eiga sér
að baki þúsund ára hefð, svo
að ekki þrengi sér upp á hana
gróin og fastmótuð vinnubrögð
eldri greinanna. Þetta er þeim
mun erfiðara sem háskinn er á
hinn bóginn augljósari ef sam-
hengið rofnar að öllu við hin-
ar greinar listanna, sem sam-
eiginlega mynda það sem kall-
að er menningararfur. Það er
því nokkuð krappur sjór, sem
iðkendur þessarar nýju greinar
þurfa að sigla með ásækin
áhrif eldri greinanna á hælum
sér eins og holskeflu en grynn-
ingar peningahyggjunnar til
beggja handa, af öllu þessu
verður að taka mið en sigla þó
ótrauður sinn sjó.
Það er því vissulega engin
furða þótt a. m. k. framan af
þeirri baráttu, sem áður er
getið, milli skapandi afla og
þénandi, verði meirihluti fram-
leiðslunnar annað hvort sori
ellegar gæðastimpluð dreifing
tízkuvarnings, sem ekkert á
skylt við list — minnihlutinn
og sá óvinsælli verði verk með
persónueinkennum höfunda
sinna, sem hugsa á máli mynd-
arinnar, skapa verðmæti. Hins
vegar er fjarri því fallinn
neinn endanlegur dómur í
þessari djúpstæðu deilu. Ef
við lítum á sögu þöglu mynd-
anna vitnar hún einmitt um
sívaxandi áhrif listamannanna
á framleiðsluna og löngu er
það viðurkennt að þögla mynd-
in er sjálfstætt listskeið, sem
náði sínum hápunkti, og eft-
irtakanlegt er það að þeir fáu
meistarar, sem voru færir um
að halda áfram ferli sínum
eftir að hljómmyndin kom til
sögunnar, hafa orðið tindarnir
í kvikmyndagerð millistríðsár-
anna og áranna fyrst eftir
stríðið. Nægir þar að nefna
Chaplín, Eisenstein og Dreyer.
Með tilkomu hljómmyndanna
gerðist það, að ný og kostn-
aðarsöm tækni gerir peninga-
valdinu aftur kleift að ná und-
irtökunum. Með fáeinum ein-
staklingsundantekningum líkt
og glatast allt það sem unnizt
hefur í baráttu hinna skapandi
afla, verzlunarsjónarmiðið rík-
ir enn á ný og beitir nýjabrumi
hljómsins til að draga áhorf-
endur aftur niður á frumstæð-
ara dómgreindarstig. Mörgum
finnst sem kvikmyndin hafi
aldrei borið sitt barr eftir til-
komu hljómmyndarinnar og
sumir telja jafnvel að hún hafi
þá endanlega dáið. Slíkt er
ekki annað en svartagallsraus,
því nær væri að líta svo á, að
henni hefði slegið niður, gömul
veikindi tekið sig upp, baráttan
hafizt að nýju svo til frá upp-
hafi og þannig skoðað væru
þau tíðindi, sem greint er frá
hér í upphafi og gerzt hafa
seinasta hálfan annan áratug-
inn, einmitt mikilsverður
áfangi, hversu svo sem við lít-
um á einstök verk þeirra
manna, sem að þessari fram-
sókn kvikmyndalistarinnar
standa. Fylking þeirra, sem
berjast fyrir sjálfstæðri kvik-
myndasköpun, er að breikka.
Sagan frá skeiði þöglu mynd-
anna er vissulega að endur-
taka sig, áhrif skapandi lista-
manna eru vaxandi og hópur
þeirra, sem fremur vilja sjá
kvikmyndaverk með höfundar-
einkennum heldur en láta
mata sig á gæðastimplaðri
moðsuðu, fer stækkandi. Til-
koma sjónvarps hefur líka
margháttuð örfandi áhrif á
þessa þróun, m. a. með því að
draga til sín undanrennuna úr
áhorfendaskaranum og ógna
þannig auðsöfnun bíóeigend-
anna um leið og þeir eru skild-
ir eftir með vandlátari áhorf-
endur, þ. e. a. s. þá sem fara
í kvikmyndahús kvikmynd-
anna vegna en ekki bara til
að fylla tómið í sálinni.
Ég hef hér reynt að sýna
fram á hvernig meginöflin í
framvindu kvikmyndasögunn-
ar speglast í raunsannri og
skarpri skiptingu Truffauts á
viðurkenndum kvikmynda-
verkum í gæðastimplaða vöru
annars vegar en raunveruleg
kvikmyndaverk hins vegar. Að
mínu viti er skynbragð á þessa
skiptingu, það að gera grein-
armun á mynd, sem er tilreidd
í anda vörudreifingarinnar, og
hinni, sem borin er uppi af
persónuleika höfundar síns,
er tjáning hans í hreyfanleg-
um skuggum á tjaldi, lykill-
inn að öllum skilningi og
forsendan fyrir öllum vitleg-
um umræðum um kvik-
myndir. Ræðum við t. a.
m. hryllingsatriði kvikmyndar
getum við varla tekið greind-
arlega afstöðu til þess fyrr en
okkur er ljóst hvort það er
ófrávíkjanleg nauðsyn til að
koma hugsunum höfundarins á
framfæri eða hvort um er að
ræða endurtekningu á tízku-
bundinni vörueiningu, sem bú-
ið er að kenna áhorfendum að
heimta. Þannig um óramargt
fleira — en það er sorglega fá-
títt að heyra umræður um
þessa og þvílíka hluti á nokkr-
um grundvelli, þeim mun al-
gengara aftur á móti að heyra
jafnvel greint fólk skella Jam-
es Bond og fvani grimma und-
ir einn hatt og fordæma þá
báða á sömu forsendu.
Nú má ekki skilja þessa
skiptingu of þröngum skilningi
og flokka myndir einfaldlega
eftir því hvort þær eru byggð-
ar á bókmenntaverki eða eru
sjálfstæður uppdiktur, í því
liggur engan veginn munurinn
heldur fyrst og fremst í afstöðu
höfundarins (kvikmyndahöf-
undarins) til tjáningarmeðala
sinna, skugganna hreyfanlegu
á hvíta tjaldinu. Mynd gerð
eftir bókmenntaverki getur
verið stórfengleg og sjálfstæð
kvikmyndalist — dettur manni
þá kannske fyrst í hug japönsk
mynd um Idíót Dostojevskís,
gerð af Kurosawa — og það er
algengt að myndir séu unnar
frá rótum eftir aðfengnum
reglum leikhúss eða bókmennta
án beinnar fyrirmyndar.
Á sinn hátt er það sambæri-
legt að hugmyndafræði Októ-
berbyltingarinnar hefur fengið
sína stórfenglegu túlkun í verk-
um manna eins og Eisensteins
og Púdovkíns og stórlega eflt
verk þeirra — en á hinn bóginn
verða fyrir okkur heil eyði-
merkurtímabil í kvikmynda-
sögu sósíalísku landanna þar
sem kvikmyndin virðist vera
rekin sem dreifingargagn fyrir
hrútleiðinlegar áróðursræmur
í anda þeirrar sömu hugmynda-
fræði. Enn er það sama lög-
málið sem skilur á milli feigs
og ófeigs. — Eru menn að
hugsa í kvikmynd eða ekki?
65